G. POPA-1../SSEANU

IZVOARELE ISTORIEI ROMANILOR

www.dacoromanica.ro

FONTESHISTORIAE DACO 0 ROMANORUM

FASCICULUS IV

SIMONIS DE KEZA

CHRONICON HUNGARICUMEDIDIT

G. POPA,LISSEANU

TIP. (BUCOVINA BUCURE$TI1935

www.dacoromanica.ro

IZVOARELEISTORIEI ROMNILOR

VOLUMUL IV

CRONICA UNGURILORDE

SIMON DE KEZATRADUCERE DE

G. POPA.LISSEANU

TIP. 4BUCOVINA BUCURESTI1935

www.dacoromanica.ro

Amico dilecto

Georgio CioriceanuRerum historicarum amantissimo

d. d. d.

www.dacoromanica.ro

PREFATA.

Ar fi trebuit, poate, sa publicam aceste Fontes historiaeDaeo-Romanorum, Ara' de comentarii i Ara de introducerilece le insotesc. S'ar fi dat atunci aparenta unei mai miari obiec-tivitati. Zicem aparenta, fiindca cetitorul, lipsit de dei pre-oncepute, va putea, prin el insui, st constate din lectura tex-

telor absoluta noastra obiectivitate.Daca insa am socotit, totui, necesar sa facem ca aceste

carti ale noastre sa fie precedate de cate o introducere i safie insotite, din cand in cand, de comentarii, am facut aceasta,In pritnul rand, pentruca sa atragem luarea aminte a publicu-lui romartesc asupra pasagiilor ce se refer la istoria noastranationala intrucat noi publicam nilte lucrari ce privesc inspecial Lstoria Ungariei i, in al doilea rand, pentru ca sascoatent in evidenta felul tendentios, in care istoricii maghiaristaruesc mnca, pe langa toate dovezile ce li s'au adus, mn ve-chea lor prejudecatac Romeinii nu sunt autohtoni in regiu-nile pe care le ocupa, i ct s'ar fi infiltrat in plaiurile Carpati-lor, malt in urma, dupa venirea Ungurilor.

Din lectura chiar a cronicilor ungureti se va putea vedeauor c atunci can' d Maghiarii au sosit Ln noua lor patrie, nunumai a nu au gasit o tara pustie i nelocuita, dar a au datpeste populatiuni Cu organizatiile lor pro prii, primitive ce edrept, dar cu organizatii ce s'au impus chiar cuceritorilor carile-au adoptat pentru trebuintele lor proprii.

Din aceasta lectura se va putea, apoi, constata nu nu-mai numeroasele incuscriri intre Unguri i localnici n'antavea idecat sa amintim ca fiul lui Arpad, Zoltan, a luat In casatorie pe fiica lui Menumorout, ca, mai teirziu, voivodul Ardea-lului Apor s'a insurat cu o grecoaica, adeca Cu o ortodoxa. etc.

dar i nenumarate absorbriuni de elemente incloeuropene in

www.dacoromanica.ro

8

straul natiunii de rasa turanica, a Maghiarilor. Aceste absorb-fiuni au lost at& de dese ca au modificat Cu totul caracterulparticular al poporului unguresc care, spre a se putea menfine,a fost obligat s'ii adopte o cultura straina, cultura popoarelorcu cari a venit in atingere.

Din lectura textelor ce publicam se va putea vedea, maideparte, adevarul adevarat asupra misiunei istorice ce auavut, timp de un mileniu, urmolii celar apte triburi ale luiArpad i asupra rolului de conducator ce au avut Ungurii indomeniul cultural i economic. Walorile>> pe cari ei le-au da-ruit Europei sunt, in foate domeniile, valori, in cea mai mareparte, imprumutate, din mijlocul popoarelor cu cari au traitimpreuna i pe cari, in urma unor fatalitafi istorice, au izbu-tit sa le asimileze. lar pavaza cretinatatii, mai ales impotrivaSemilunei, se tie ca nu a lost la Dunarea de mijloc, ci la Du-narea de jos.

Pentru documentarea cetitorului roman am crezut nece-sar sa dam nu numai traducerea, dar i textul acestor tradu-ceri. Felul cum infelegem noi sa se faca o traducere, l-am ex-pus alta data in lucrarea noastra oStutlii pedagogice>>.

G. POPA-LISSEANU

www.dacoromanica.ro

INTRODUCERE

Asupra vietii i persanalititii cronicarului Simon de Kezane lipseac datele aproape cu desivirire. Putinul ce-1 tim sereduce la ceeace ne spune el fnsui despre sine.

Ca mai toti cronicarii unguri, de asemenea i Simon deKeza a fost un cilugir, avind titlul de magistru, dupi cumehiar el ni-o arati, 1 functiunea aa cel puTin se parede canonic al Capitlului Episcopiei din Oradia.

Nu Etim precis cnici data and a triit. Cronica sa, Simonde Keza dedici regelui Ladislau al III, dupi cum se poatevedea din codicele ce ni s'a pistrat, ca Bind clericus fidelisal aceluia. In istoriografia maghiari insi se confundi, de multeori, regalitatea lui Ladislau al Ill (1204-1205) cu regalitatea luiLadislau al IV (1272-1290). Primul fiind numai un usurpatorde domnie, cronicarii nu-1 numiri intre regiiUngariei i atunciLadislau al IV, numit i Ladislau Cumanul, poarti numele deLadislau al Hl-lea. De altfel, intrucit Simon de Keza trateaziIn cronica sa evenimentele petrecute in Ungaria pini la sfir-itul rizbiului impotriva Comanilor din 1282, este evidentci el in/elege subt Ladislau al Ill-lea pe Ladislau al IV alistoriografiel maghiare de astizi i c deci el i-a compus operaintre anii 1282-1290.

Si se numete Simon de Keza, fie ci s'a niscut in Chiza,un sat din Bihor, la citiva kilometri depirtare de Salonta, fieci era proprietarul teritoriului din Chiza 1).

Satul, rimas astizi in Ungaria 2), este men/ionat de

1) Dupi istoricul ungur Szab6 K., cronicarul Simon de Kza s'ar fi nscutchiar in satul Kza din Bihor, dup Pauler Jul., in localitatea DunaKeszk Cf.Pallas, Nagy Lexikona X, 483.

2)fn conventia incheiat de L I. C. Britianu cu aliatii nostri, inainte deintrarea Romiltulor in morale dizboiu, atul Keza era trecut ca teritoriu rom-nesc ce ar fi tunnat si fad parte din Rominia.

www.dacoromanica.ro

10

geograful I. Lipszky, in Repertoriul su din 1830 cu urma-toarele vorbe: Kza, valahice Kiza, praedium comitatus Biho-riensis. Satul acesta, ferma aceasta, ung. puszta, acum o suta

mdi bine de ani, era deci locuit gi de populatinne ramanea-sea, teaci, altfel, Lipszky n'ar fi avut nici un motiv sa. ne deanumele gi in limba romana. Proportia numerica intre natio-nalitatile acestei ferrne, nu o cunoagtem gi nu gtim nici daciiastizi vor mai fi existand Romani, in aceasta localitate.

Kiza este fermi numai dela a.nul 1660, cand vechiul sata fost nimicit cu totul de Turci cari au ocupat atunci Oradiagi au pustiit intreaga Biharie. Dela aceasta data gi pan astazi,satul Kiza s'a preficut intr'o simpla fermi, avand la un mo-me.nt dat, opt intravilane. Ca fermi, Kza apartine comuneiMez5-Gyn, in care, dupa statistica maghiara din 1910, seseau, la acea data, 67 Romani 2).

Localitatea Keza a apartinut multi vreme domeniului E-piscopiei rom.-icat. din Oradia, dupa cum ne comunica Par..Episcop Tr. Frentiu.

Scriitorul Jos. Podhradczky, in editia din 1833 a croniceilui Simon de Kza 2), sustine ca acetitt cronicar este de origineungur i incearci sa ne arate gi arg-umentele cari 1-au condusla aceasta convingere. Argumentele sale insa ca Simon deGza ar fi ungur, fiindca intrebuinteazi termini latini me-dievali frequentes idiotismi in dictione latina adhibiti

avea cunogtinte temeinice despre lucrurile petrecute in Un-gana gi, mai ales, di avea dragoste mare pentru neamul sau,.nu aunt argumente concludente. Mai intai d. Iorga a aratat o se-rie de italienisme in limba lui Kza ca transpasaare, crapulati,lucta, fatiga, missitalius 5) cari 1-ar indica mai de grabi pentrunationalitatea italiana deck pentru cea ungureasci gi, apoi,scriitorii se identifica, in general, cu aspiratiunile tarii in caretriesc gi ale careia im.prejurari e natural si le cunoasei gi, de-ori ce nationalitate ar fi ei, gi dovada stralucita in aceastaprivinta ne d insugi italianul cilugar Rogerius orgoliul

In aceasti comuni, dupi cum ne comunici Pr. Dr. G. Ciuhandu, sema; vedcau, la a. 1791, urmeie unc striivechi biserici, lu stil romfinesc. Cf. Bi-har Vrmegye s Nagyvrad, p. 114.

Jos. Podhradczky, Magistri Simonis de Gza, De originibus et gestisHungarorum, Buda 1833 p. XX.

N. Iorr,a, Bulletin de la Sect. hist, de l'Acadmie Rountaine a IX 1921p. 218. Noi mai putem adiuga pe scartabellis 'flatteries, cambi, bravium i altele-

www.dacoromanica.ro

11

national i fac sa exalteze, de multe ori, faptele ce descriugi gloria tarii in care se gasese.

Noi avem oarecari banueli asupra originei unguregti a luiSimion din Chiza gi aceleagi banueli ,pare a le avea, firas ile exprime pe fa, gi istoricul ungur Marczali 2).i, n'ar fiexclus ca i el, ca gi cei mai multi intelectuali gi oameni deseama din Ungaria, sa nu fi fost de obargie maghiara, ci maidegrabi un strain, de rasa arica, iar nu de rasa turanica dincare fac parte Maghiarii 2)

De altfel, insugi Simon de Kza prea insista mult asupranobililor de obirgie nemaghiara din Ungaria, tara care celputin in timpul dinastiei Arpadiane era socotita mai mult caun stat eclesiastic, pus subt ocrotirea directa a Papilor delaRoma, din intiinile carora regii erau obligati sa primeasca, di-rect sau indirect, coroana regala, cleat ca un stat national ma--ghiar 3).

Avern convingerea ca Simon de Keza a fost, daca nu un

H. Marczali, Ungarns Geschichtsquellen im Zeitalter der Arpaden, 1882,p. 49.

Marcia% loc. cit. p. 49, atrigfuld atentia asupra italicismelor lui Si-mon de Keza, crede ci aceasta se datoreste eclucatiei sale italicne: Auffallendsind die vicien Italicismen, woraus man vielleicht auf italienische Bildungdes Verfasscrs folgern knnte.

Titlul de nobil ungur al lui Simon de Keza, los. Podhradczky credea-I putea constata din urmitoarea noti ce reproduce in Introducerea cirtii sale:

In Urbariul fortirctii Frakn, comunicat la a. 1701 de principele palatinPaul Eszterluizy stA scris: aFiindal prin moartea i lipsa de mostenitori de parteabrbiteasci a vech.li familii a ducilor Gilet, tortiireata Frakno, impreunii cucastelul Kis.Mrtony, a revenit toroanei, la moartea de curfind a lui LeonardCite, ultimul Gilet stins ffiri urmasi, Noi, Jonas de Keza, Benedictus Ariza.dus, Iacob al lui Tomas si Dionysius de Fok, din ordinal serenisimului donutLudovic, din gratia lui Dumnezeu, rege al Ungariei si al Poloniei, am consent.nat antiMuntit si in felul ce urmeaz bunurile catalogate ai notate pe scurt,Cu toste veniturile lor sigure i nesigurea. Nagy Mitrton a. 1360.

Podhradczki, desi are oarecari brumeli asupra autenticittii Urbariuluide mai sus, crede totusi cit poate scoate din el clonal date sigure i anume,cii Simon de Keza este de origini nobilii si al doilea timpul cilnd s'a stint; fa.milis Gilet sau Kelad, ai eiror urntasi au trecut in familia Kanisaylor 1). Tot inaceastil familie a Kanisaylor s'a contopit i familia comitilor Simon si Mihaet,numiti Mertinsdorfarii 2).

Podbradcaky, ibidem, p. XXI.Podhradczky, ibidem, p. 83. Mertinsdorfarii, in loe de Martinsdorfarii...

www.dacoromanica.ro

12

fiu al satului san, ridicat prin insugirile sale deosebite i poateprin favoarea proprietarilor satului Keza, cel pulin un des--cendent al familiei cornitilor Simon i Michael, doi frati ve-ni/i in Ungaria din Spania, i anume din Aragonia, deodata curegina Constan/a de Aragon, in timpul regelui Emeric (11961204) fiul lui Bela al 111-lea 1).

Insui istoricul ungur Marczali observa c pre,a mult seocupa Simon de Keza de cei doi camili Simon i Michael ve-niti din Spania ").

Simon de Keza care, de altfel, poarta i numele unuiadintre cei doi comii, veniti din Spania i numiti Martinsdor-farii, a fost probabil un urma al acelor nobiles advenae, decari se ocupa cu atfita predilectie cronicarul In Apendicele o-perii sale. Familia Sinion Ii va fi trimis i la studii in Italiai-i va fi dat educatia religioasa determinndu-1 pentru carierapreqeasca.

Opera lui Simon de Keza euprinde doua parti. Primaparte mai reclusa, este intitulati Liber de introitu i trateazadespre istaria Hunilor, lar a doua, mai desvoltati i purtandtitlul Liber de reditu, expune evenimentele petrecute in Un.gana, dela a doua venire a Hunilor, adeci a Ungurilor, i panaIn zilele sale.

Simon de Keza, ea toti cronicarii veacului al XIII arecalittile i defectele vremurilor in care a seria. El nu estepropriu zis un cronicar, ci un scriitor de

13

utilizat direct, dar, in acelai tirnp, ci s'a folosit i de luorgripe cari: le-a cunoscut printea doua mini, de lucriri pe carile-a cunoscut numai: din alte cgrti 1).

Astfel Simon de Keza a utilizat Gotica lui Jordanes,Istoria Romana a lui Paulus, continuatorul lui Eutropius 2),marea operg in versuri a lui Gotifredus din Viterbo, cronicalui Regino i a Continuatorului su, Annalele Altahense i firgindoialg Annalele unguregti, astgzi pierdute etc. De asemeneaeste sigur cg Simon de Keza s'a folosit, in compunerea croni-celor sale, gi de tradiIia oral, mai ales in ce privete primaparte a operei sale, a istoriei Hunilor 8).

Datele ce ni le procuri Simon de Keza, in partea a II-aa cronicei sale, in ce privegte istoria Ungurilor, sunt destul debogate i interesante gi sum scoase din izvoarele ce le-a avutla indernni. Cind insg ac,este izvoare sunt mute, sau cand eleIi li:psesc cu totul, cronioarul aproape c nu ne di decit enu-merarea regilor, fr si le descrie gi faptele. i, numai cndajunge Ia epoca lui Ladislau al IV, el devine mai elocvent, po-vestindu-ne fapte gi intimplgri pe cari n'am avea de unde sile cunoagtem de aiurea.

Istoriografia maghiarg de astizi, in frunte cu Val. H6-man 4), atribue lui Simon de Keza paternitatea aganumite-lor Gesta Hungarorum, dupg eari s'au cgliuzit toate celelaltecronici unguregti, cronica ce posedgm sub numele su nefiinddeck un rezumat al operei sale celei mari gi care s'a pierdut 5)De asemenea gi Marczall, cu cteva decenii mai inainte,cand pe urmele lui Engel 8), fusese i el de pgrere c toatecronicile ungare au av-ut ea izvor principal opera mi Simon de

Vezi caracterizarea ce-i face lui Simon de Keza, d. Iorga, in Les plusattciennes chroniques hongroises et le pass des Roumains, in BuL de la Sect-hist. IX p. 218-223.

Heinemann in Mon. Ger. Hist. XXIX, p. 523 face dovada neutilizirii1) Heinemann, op. cit. p. 523 gseste aceast parte a cronicei lui Simon

directe a acestor doi istorici.de Keza: tridicula, in qua omnia ita conturbata, adulterate, perversa sunt, utnihil leve cum vera reruxn gestarum ratione conveniats.

Hman Bd., Revue des guides hongroises a. 1925: La premire priodede rhistoriographie hongroise, p. 138.

Marczali, op cit. p. 47: An& die Chronologie Kzars beweist, dasssein Werk nur ein Excerpt ist.

Engel, Geschichte des ung. Reiches, Wien, 1834 I p. 36.

www.dacoromanica.ro

14

Keza, iar nu invers, ca Simon de Keza ar fi urmat de aproapepe ceilalti cronicari.

Cronica actual a a lui Simon de Keza ni s'a pistrat in treicopii din veacul al XVIII. 0 prima copie ficuti de Gabr. He-venesy, din 1701, dup un codice ce se gasea in Biblioteca U-niversitatii din Buda, o a doua copie, din 1705, *are se pastraodinioara in Biblioteca lui Teleki, din Targu-Mureg, gi a treiacopie dupii un codice ce se gasea in Biblioteca Acade-miei migare din Buda. Dupa aceasta, a publicat, in a. 1781,Alexe Horanyi o editie completa a lui Simon din Kiza.

In urma lui Horanyi, a editat pe Keza, in a. 1833, la Bu-da, Jos. Jodhradczky, .dupi codicele Hevenesy, apoi Endlicherin Monumenta Arpadian,a, din St Gall in a. 1849 gi, in gar-git, M. Florianus in Historiae Hungaricae fontes domesticila a. 1883, la Cinci Biserici, ultima editie, aceasta insa prescur-tata, ni-a dat-o L. de Heinemann in Mon. Ger. Hist. XXIX.Aceasta editie este prescurtati, fiindci pe invtatul germaninteresa, in special, datele lui Simon de Keza privitoare laistoria Germanilar.

Noi am urmat, in aceasta &Elie a noastra, textul lui Hei-nemann, completandu-i lipsurile cu textul lui Podhradczky.Dela acesta din ttrini am iznprumutat i impartirea in capitole

paragrafe.

In afara de interesul general ce ni-1 prezinti aceasta operaimpoztanti ,a card autenticitate n'a fost de nimenea, gi nicidata' pus i la indoiala, trei pasagii se refera deaproape la is-toria medieval a Romanilor gi servesc ca izvoare de capeteniepentru cunoagterea trecutului nostru indepartait.

Ele sunt urrnitoarele:In cap. IV 1, vorbind clespre victoriile lui Attila gi

despre asediul Acruileei, Sirmon de Keza, de acord de altfelcu ceilaIi cronicari, ne spune: Pannonie, Panfilie, Macedonie,Dalmacie et Frigie ciuitates, que crebris spoliis et obsidio-nibus per Hunos erant fatigate, natali solo derelict, in Apu-liam per mare Adriaticum, 'de Ethela licentia impetrata, tran-sierunt, Blackis, qu ipsortun fuere pastores et coloni, rema-nentibus spoilte in Pannonia.

In cap. IV 7, vorbind despre stapanii Pamioniei,dupi alunga rea Hunilor, ne Postquam autem filii E-

www.dacoromanica.ro

15

thele in prelio Crumhelt cum gente Scythica fere quasi depe-rissent, Pannonia extitit decem annis sine rege, Sclavis tantum-modo, Grecis, Teutonicis, Messianis et Vlachis aduenis rema-nentibus in eadem, qui uiuente Effiela populari seruicio sibiseruiel3ant.

3. In sfirit, in cap. IV 6, vorbind despre urmaii Hu-nilcn. in Europa, se exprima: Remanserant quoque de Hunisuirorum tria muja ex prelio Crimildino erepti per fuge interfu-gium, qui timentes occidentis nationes, in campo Csigle usqueArpad permanseruut, qui se ibi non Hunos sed Zaculos uo-cauerunt. Isti enim Zaculi Hunorum sunt residui, qui dumHungaros in Pannoniam iterato cognouerant remeasse, redeun-tibus in Ruthenie finibus occurrertmt, insimulque Pannoniaconquestrata, partem in ea sunt adepti, non tamen in planoPannonie sed cum Blackis in montibus confinii sortem ha-.buerunt. Unde Blackis commixti, litteris ipsorum uti perhi-bentur,

Ceea ce ne spune Simon de Keza in primele doua eitatene este confirmat de mai toate cronicile tmgureti 1 strainecari s'au ocupat de aceasta chestiune.

Istoriografia maghiara de astazi imparte cronicile in dour*grupe. Prima grupa cuprinde cronicile in cari traditia hu-nica" adeci a descendenIii Ungurilor din Huni, Inca' nu se a-creditase In contiinta cronicarilor i grupa a dona cuprindecronicile in cari .aceasta descendenla nu se mai pune la in-doiala. Prima grupi ar avea ca izvor principal, ca arhetip,Gesta Ungarorum din timpul lui Ladislau eel Sant (1092)vi a doua Gesta Hungarorum din timpul lui Ladislau al IVCumanu11).

Atit cronicile din prima grupa, cat i cele din grupa adona, ne vorbesc, cu xnai multe sau mai putine aminunte, des-pre pastores Romanorum i despre pascua Romanorum. A-ceti pastori romani, muniti vlachi, coloni ai Hunilor, traeauin Pannonia la venirea Ungurilor.

Astfel, Notarul anonim al regelui Bela, Thomas, archi-diacon din Spalato (Split), Ricardus, identificat uneori Cucalugarul predicator Iulian, Odo din Deogilo, Chronicon pic-tum Vindobonense, Chronicon Posoniense, Chonicon Dubni-

1) Unii istorici numesc Gumanul pe Ladislau al III-lea

www.dacoromanica.ro

16

cense, Chronicon Budense, Descriptio Europae Orientalis ageografului anonim, ne vorbesc, ca i Simon de Keza, despreaceti pastori Romani. Se intelege ca toate aceste cronici s'auinspirat, mai mult eau mai putin, din aceleai izvoare istorice.

Atat cronicile ungureti cit i cele straine identifica, maitoate, pe pastorii Romani cu Vlachii 1 in aceste cronici, dupacurn a observat-o Xenopol, inaintea noastra, nu poate fi verbanici despre Romanii imperiului roman din apus, disparut enmulti ani inainte i nici de Romanii din Peninsula Balcanica,Era legaturi, pe acele vremuri, cu popoarele din Pannonia.

Din citirea cronicilor reiese in mod evident a dintretoate popoarele lui Attila numai Vlacihui au limas pe locremanentibus fiinda numai ei erau localnici i cultivatoride pamnt coloni i ca, in vreme ce toti ceilalti au ple-cat, ei singuri au stat pe loc, de buna voie sponte fiindaei singuri ramineau in tara lor. Numai aceasta interpretare oputem da vorbelor lui Simon. de Keza: Blackis, qui ipsorumfuere pastores et coloni, remanentibus sponte in Pannonia".

La venirea lor in Pannonia, Ungurii n'au gisit tara lipsitade populatie, dupri cum ar voi istoricii unguri sa se acreditezeatunci and munesc cucerirea tarii a honfoglalis", die Auf-nahme des Landes", adeca ocuparea taril, ca i cind ar fi fosto tara pustie, in loc s. vorbeasca despise cucerirea tarii prinlupte, pe toate fromturik, in Pannonia, in Banat, in Mara-mare i apoi in Ardeal, dupi curn rezulta aceasta din textulcronicilor subiectis sibi populis qui tune habitabant ibidem".

Nu poate s fie, rnai departe, exact ca aceti cronicariunguri, aflnd ci ear fi pripait prin Ardeal nite pistori no-mazi, numiti Vlahi, au putut s interpreteze ca i pastorii ro-mani din Pannonia vor fi fost tot Vlahi. i, lipsiti de obiecti-vitate, scriitorii madhlari de astazi nu-i dau seami de con-trazicerea in care se gasesc, pe de o parte, afirmind c pastoriidin Pannonia, au fost ruurniti. Vlahi, fiindca nu se tia despreVlahii din Ardeal, iar, pe de alta parte, sustinnd ca pas-torii din Pannonia au fost numiti Viahi, dupi ce s'a aflat des-pre pastorii nomazi din Ardeal i).

1) Cf. asupra acestei cestiuni lzvoarele istoriei Rornailbr, vol. II p. 9si seq. si Revista istoricil, XX, No. 4, p. 101: Ronetinii in. Descriptio EuropaeOrientelis.

www.dacoromanica.ro

17

Mai important deal constatarea existentei Vlachilor inPannonia este pasagiul in care Simon de Keza ne vorbeteclespre Secui, Zakuli, cari locuiau nu numai in muntii Biho-rului insui Simon de Keza este un Bihorean, ci 1 inmuntii Ardealului, impreung cu Rominii, ducind aceeaisoarte cii ei, i dela cari au imprumutat alfabetul, Zaculicum Blackis in montibus confinii sortem habuerunt; undeBlackis commixti, litteris ipsorum uti perhibentur.

Asupra Alfabetului secuesc, a se vedea Excursus delasfiritul acestui

Cea mai de seamg parte din opera lui Simon de Kzaeste, dupg ,cum a observat-o, acum o jurngtate de secol, ma-rele istoric ungur Marczali, Apendicele '), in care, in doug ca-pitole, ne vorbete despre nobilii de origine strging nobi-les advenae i despre curteni Udvornici2). Cici, pe linggcele 108 familii curat maghiare, de origine sciticg, s'au intro-dus In Ungaria, incePind cu epoca ducilor i ping in timpullui Simon de Keza, o multime de nobili strgini, cari au com-pletat pgtura suprapusg, pitura de culturg 1 de conducere anatiunei ung-ureti.

De altfel, este dovedit astgzi prin documentele vremiimult timp, episcopii din Ungaria, ca i conducgtorii vietii in-telectuale din aceastg targ, au fost de nationalitate strging iIn special clerul era Italian. Si nu este departe de adevir pre-supunerea cg atunci cind Anonymus vorbind despre PascuaRomanorum adaugg reflectia nam et modo Romani pascunturde bonis Hungariae", nu s'a gindit artit la armatele impgratuluigerman cari au trecut spre Ierusalim prin Ungaria, cit maimult, dacg nu cumva a avut in vedere pe Vlachii cari trgiaupe atimci in Pannonia la prelatii i poalte i la nobilii deorigine

Intele,ctualitatea din Ungaria, in marea ei majoritate, ping

Marezali, op. cit. p. 49: Der Hauptwert des Werkes besteht in seinemsog. Appendix iiber die eingewanderten Edelleute und udvornici (Hofleute,Ministerialen).

Udvar, curte.

2www.dacoromanica.ro

18

nu de mult, era nu numai de origine straina, dar nici macar nuvorbea limba lui Arpad 1).

*

Astfel, informaiiunile ce ni le da Simon de Kza asupraVlachilor de dincolo de Tisa, din Pannonia, i cele ce ni le diasupra Vlachilor de dincoace de Tisa, asupra Vlachilor cariau trait impreuna cu Secuii i carora le-au imprumutat literile,precum 1 datele ce ni le procura asupra creterii nobilirnii ma-ghiare, cut elemente straine, ne fac sa considerain pe acest cro-nicar, ca pe unul din izvoarele de seama ale istoriei noastrenationale.

1) I. Baltariu, Vechile institutii juridice din Tnntsilvania, manuscris, p.193. 4Clasa intelectuali a Ungurilor, impreuni cu prelatii ti magistratii cari nielnu vorbeau limba ungureascii, posedau o culturil de origine strilini ti, in timpuldin urma, de origine germana ti numai la fine,a veacului al XVIII se constatao tendinti de a funda o cultura nationali magbiarii ti de a identifica intereseleclasei stilpnitoare cu interesele poporului unguresc. In fine, in evul mediu,clasele intelectuale, preeum ti nobilii, din Ungaria, nu au dat nici o atentiunepromovarii culturii in masele poporului, deci nu se poate vorbi despre o mi-shine civilizatorie a Ungurilor cari au imprumutat elemente de ciailizatie ti decultura' dele popoarele autobtone. Procesul de evolutie biologica a poporuluiunguresc pentru a ajunge la acel grad de desvoltare necesar capabilittii de aintelege, accepta ti asimila o civilizatie cu totul strinii de originea sa tura-nici, nici astazi nu este cu totul terminat, dei in veacul al XIX a fost acceleratprin maghiarizarea fortati a elementelor stralne.

www.dacoromanica.ro

M. SIMONIS DE KEZA

GESTA

HUNNORUM ET HUNGARORUM.

PROHEMIUM *) QUODDAM DE GUTH ET FACTIS HUNGARORUM

Inuictissimo et potentissinta domino Ladislao tercio glorio-siesimo reg Hungarie 1) magister Simon de Keza, fidelis clericuseius, ad illum aspirare 2), cuius pulchritudinem mirantur 3) aol etluna. Cum uestro cordi affectuose adiaceret Hungarorum gesta.zognosccre, et id michi ueraciter constitisset, nationis eiusdem histo-rise, que diuersis scartabellis 4) per Italiam, Franciam. ac Germs-niam sparse sunt et diffuse, in uolumen unum redigere 5) procuraui,non imitatus Orosium, qui fauore Ottonis Cesara, cui Hungari indiuersis preliis confusiones plures intulerant, multa in libellis suisapocripha confingens, ex demonibus incubis Hungaros asseruit es-neratos. Scripsit enim, quod Filimer, magni Aldarici regis Gothoru.mfilius, dum fines Scitie annis impeteret, mulieres, que patrio no-mine Baltraine 6) nominantur, plures secum in exercitu suo diciturdeduxisse. Que ium essent militibus infestissime, retrahentes plu-

*) In Cod. Vindob: Simonis de Keza, Chronicon Hungaricum elegans opus-Aculum.

Drun principalele variante firii a mai indica codicele.Hungarie, Hungarorum.Aspirare, aspicere.Mirantur, miraturScartabellis, sparse bellis.Redigere, redigi.Baltrame, Baltuctne.

www.dacoromanica.ro

20

rimos per blandicies 7) a negotio militari, consilium regis ipsas fer-tur de consortio exercitus eapropter expulisse. Que quidem perua-gantes per deserta littora paludis Meotidis 8), tandem descenderunt.Ibique diutius du.m mansissent private solatio maritali, incubi de-monee ad ipsas uenientes concubuiase cum ipsie iuxta dictum Oro-sium 9) referuntur. Ex qua quidem coniuntione dixit Hungaros oriun-dos. Sed ut eius assertio palam fiat falsissima, primo 19) per textumcomprobatur euangelicum, quod spiritus camem et ossa non habetri),et quod est de carne, caro est, quod autem de spiritu, spiritus est-Contrarium quoque naturis rertun dixisse iudicatur, et penitus ad-uersatur ueritati, ut spiritus generare poseint; quibus non aunt con-cessa naturalia instrumenta, que uirtutem ac officium dare possint 1-2>generandi, ualentes perficere ueram formam embrionis. Quocircapatet, sicut mundi nationes alias, de uiro et femina Hungaros ori-Aine.m assumpsisse. In eo etiam idem satis est transgressus ueritatem,ubi solos sinistros preliorum euentus uidetu.r meminise ipsorumHungarorum, felices preteriisse silentio perhibetur, quod odii ma-nifesti materiam portandit euidenter. Uolens itaque ueritatem imi-tari sic inprosperos ut felices interserarn. scripturus, quo que art-um.prefate nationis ubi et habitauerint, quot etiant regna occupauerintet quoties 13) innnutauerint sua loca, illius tamen adiutorio et gratis:.ministrante, qui rerum omnium, que sub lunari circulo esse habentet ultra ,uita quoque fruuntur creatione habita, est Deus opifex,creator idem et redemptor, cui sit honor et gloria in secula sempi-terna. Explicit prologus 14).

Bloat blandicias.Meotidis, Meotide.Orositun, Orosii.Primo, porro.Habet, habent.Possint, possit.Quoties, quotiens.Explicit prologus, lipseste in unele codice.

www.dacoromanica.ro

21

INCIPIUNT HUNGARORUM GESTA 1).

LIBER PRIMUS

CAPUT PRIMUM

I. In chronicon Hungarorum introductio.

Multifarie multisque inodis ohm in ueteri testamento et nuncsub etate sexta seculi diuersas historias diuersi descripserunt, Proutlosephus, Isidorus, Orosius et Gotfridus, aliique quam plures, quo-rum nomina exprimere non est opus. Ego autem in illo tempore illiusmundi, illud opus inchoaui: quando chantas refriguerat, iniquitasabu.ndauerat et Innis caro ad malum, quam ad bonum proniorerat 2).

2. Nami posteritas a diluuio turrim Babel aedificat, quam Kexaex losepho Flavio descri bit.

Porro cum per cladem diluuii, preter Noe et tres filias eiusMeta esset omnis caro, tandem. ex Sem, Kam et Japhet LX.X duetribus post diluuium sunt progresse. De Sem XXII 3) ex Kam

XXIII 4) a Ialipet uero X et septem. Dum autem tribus iste, sicutrefert Iosephus, lingua ebraica uterentur, dicto 5) primo anno post(hiluuium Menrot 6) gygans filim Thana ex semine laphet oriundus,turrem construere cepit in omni cognacione sua, attendentes peri-culum preteritum, ut si contingeret diluuium iteran, possent euitareulcionis iudicium turris interfugio. Diuini vero mysterii arbitratasentencia, cui non sufficit resistere humanus intellectus, sic illorummutauit loquelam ac confudit ut dum proximus a proximo nonpsset intelligi, tandem in diuersas sunt dispersi regiones. Fecerantenim in turri memorata, sicut dicit Josephus, deorum templa exauno purissimo, palacia lapidibus preciosis fabricata, columpnas

1. Gesta, In unele codice:Incipit prologus in cronica Hungarorum, in roiu.Ego... prionior erat, lipsete in unele codice.XXIIXXV.XXXIIXXXVII.Dicto, deinde.Menrot, Nemroth.

www.dacoromanica.ro

22

aureas, et plateas diuersimode petris coloratis, ductibusque ab-stractas 7). Et erat turris ipsa in quadrum subleuata ab uno angulaad alium habens passuum longitudinis milia XV, et latitudinis toti-dem. .Altitudinis uero quantitas nondum finita erat, sed usq-ue lu-narem circulum quern diluuii unda non adtigerat, illomm cogitatudebebat subleuari. Trecentonun autem passuum grossitudo fueratfundamenti, subleuata siquidem paullatim artabartur, quod grossities.interior 2) pondus prominens sustineret. Sita etenim erat inter Nu-biain et Egypturn, cuius antiqualia cemuntur usque hodie euntibusde Memphis Alexandriam.

3. Nemroth Hangarorum Protoparens Persidem habitaturus intrat,ibique filios Hunor et Mogor generat, e quibus Hungari descendunt._

Dimissis ergo incide.nciis, que cepte materie dant colorem,deandum est ad Menroth 3) qui gygans post linguaruin inceptam.confusionem terram Euilath introiuit, que regio Perside 4) lato tem-pore appellatur, et ibi duos filios Hunor scilicet et Mogor exEneth 5) sua coniuge generauit, ex quibus Huni siue Hungari suntexorti. Sed quia gygans Menroth uxores alias sine Eneth 6) perhi-betnr habuisse, ex quibus absque Hunor et Mogor plures filios etfilias generauit, hi sui filii et eorum posteritas Perside 7) inhabi-tant regionem statura et colore Hunis similes, tantum.modo parunadifferunt in loquela, sicut Saxones et Thuringi. Cum autem. Humoret Mogor Menroth assent primogeniti, a patre ipsorum tabernaculis.separati incedebant.

Accidit autem dierum una, uenandi causa ipsos perrexisse,quibus in deserto cerua occurrisset, in paludes Meotidas illam in-sequentes, fugiit ante eos, cumque ibi ab oculis illorum prorsusuanuisset, diucius requisitam inuenire ullo modo potuertmt. Pera-gratis tandem paludibus memoratis pro armentis nutrieudis ipsantconspexerunt op p ortunam.

Abstractas, astracatas.Interior, inferior.Menroth, Nemroth.Perside, Persidis.Eneth, Enee.Eneth, Enee.Perside, Persidetn.

www.dacoromanica.ro

Perside, Persidis.Annis, annos.Igitur, ergo.lungitur, itutguntur.Artibus, actibus.

23

4. Nemroth filii Paw:1es Maoetidas petunt.

Ad patrem deinde redeuntes, ab ipso licencia impetrata cumrebus omnibus paludes Metotidas intrauerunt m.oraturi. Regio qui-de.m Meotida, Perside 1) patrie est uicina, quam undique pantuspreter uadum unum paruissimum giro uallat, fluminibus penituscarens, erbis, lignis, uolatilibus, piscibus et bestiis copiatur. Aditusilluc difficilis et exitus. Palades autem Meotidas adeuntes annis 2)quinque immobiliter ibidezn permanserunt.

Ann.o ergo VI exeuntes in deserto loco sine mazibus in taber-naculis permanentes, uxores ac pueros filiorum Belar casu repere-runt, quos cum rebus eoruin in paludes Meotidas curan celeri de-duxerunt. Accidit autem principia Du1de Alanorum duaa filias interillos pueros comprehendi, quartun unaan Hunor, et aliam Mogorsibi sumpsit in uxorem. Ex quibus mulieribus omnes Huni siue Htm-gari originem assu.mpsere. Factum est autem, cum diucis in ipsispaludibus permansissent, in gentem ualidissimam succrescere ice-pez ant, nec capere eos potuit ipsa regio et nutrire.

5. Aucta gente, a Paludibus Maeotidis in Scythiara concedunt.

Exploratoribus igitur s) in Sciciam ab inde destinatis, Scicieregno explorato cum pueris et arme.ntis ipsaan patriam intrauerepermansuri. Regnum itaque ipsum dum adiissent, Alpzuros et Pru-tenos in eo inuenerunt habitantes, quilma deletis et expulsis autoccisis, usque hodie illud regnum inuitis uicinis pacifice dinoscunturpossidere.

Scitica enim regio in Europa situm habet. Extenditur enimuezsus orientem, ab uno uero latere ponto aquilonali, ab alio mon-tibus Rifeis includituf; a zona torrida distans. De oriente quidemAsie iungitur 4). Oriuntur eciam in eodem duo magna flumina, u.ninomen Etul, et alterius Togora. Gentes siquidem in eo regno pro-create ocia ampleetuntur, uanitatibus dedite, nature dedignantis ar-tibus 5) uenereis intendentes rapinas cupiunt, generaliter plus nigre

www.dacoromanica.ro

24

colore, quam albe. Scitico quoque regno de oriente iungitur reg-num Iorianorum et post hec Tarsia, et tandem Ma.ngalia, ubi Eu-ropa terminatur. Ex plaga u,ero estivali subsolana, gens iacet Coros-mina. Ethiopia eciam, que India zninor dicitur, ac post hoc intermeridiem et curet= Don fluuii desertu.m existit immeabile. Fluuiussiquem Don in Scicia oritur, qui ab Hungaris Dui nominatur,sed ut montes Rifeos transit diffluendo, Don est appellatus, qui tau-dem in plenum effluens, currit terram Alanorum, postea uero caditin rotundum mare ternis ramusculis. Togora autem fluuius discurritde Scicia exiendo 1) per desertas siluas, paludes ac Montes niueos,ubi nunquam sol lucet propter nebulas, tandem intrat in Yrcaniamuergens in mare aquilonis. Longitudo siquidem Scitice regionis eta-diis CCC et LX extendi perhibetur, latitude uero CXC. Situm enimnaturalem halzet tam munitum, ut in solo locello paruissimo ibi adi-tus reperitur. Propter quod nee Romani Cesares, nec mag-nus Ale-xander, quamuis attemptassent, potuerunt in eam introire. Sciciaenim solo leta est, nemoribus, siluis, herbis uenustata et bestiis di-uensi generis mirabiliter diues ac referta. Habet eciam de occidenteuiciuos Bessos et Comanos albos, sed circa mare aquilonis, quod eidemuecinatur, usque regnum Suedelie, est desertum siluestre, humanogeneri imineabile quod ad magnum spaciu.m ext,endi perhibetur,ubi nubiu,m d.ensitas per nouem menses iacet, ibi nec sol cernitur,nisi tantununodo in Junio, Iulio et Augusto, et id in tanta diei hora,quantum a sexta est usque nonam. In montibus etenim deserti me-morati cristallue inuenitur et Grifo nidam parat 2) auesque leger-falc, que hungarice kerechet appellantur, procreare pullos dinoscun-tur. Sciticum enim regnum comprehensione una cingitur, sed inregna tria diuiditur, principando scilicet in Barsaciam, Denciam etMogoriam. Habet eciam prouincias C et octo, propter C et octo pro-genies, que dudum per filios Hu.nor et Mogor, quando Sciciaminuaserunt, aunt diuise. Centum enim et octo generaciones pura tenet.Hungaria et non plures, alie autem sique ipsis Bunt coniuncte aduene

sunt uel ex captiuis oriundi: quoniam ex Hunor et Mogor in paludeMeotida centam et octo progenies, absque tamen missitalia fueregenerate. Quorum ergo adu:enarum generatio in fine huius libri ap-penetur seriatim.

Exiendo, exeundo.Grifo nidum parat, grif ones nidum parant.

www.dacoromanica.ro

_ 25

CAPUT SECUNDUM

DE HUNNORUM IN PANNONIA MIGRANTIUM REBUS USQUE ADPUGNAM IN CEZUNMAUER COMMISSAM.

1. Hunni Scythia egressuri Capitaneos e suis constituunt.

Itaque in eta-te sexta seculi multiplicad Ifuni in Scicia habi-tando ut arena. Arm Domini septingentesimo in unum congregad,capitaneos inter se seu duces ue1 principes prefecerunt, quorumunus Wela fuit Thele filie filius 1) ex genere Zemein oriundus,.cuius frater Cuwe et Caducha ambo capitanei. Quarti uero ducis.nomen Ethela fuit Bendacuz 2) filius, cuius (rater Reuwa et Buda-uterque duces extitere de genere Erd oriundi, ut simul uno cordeoccidentales occuparent regiones. Constituerunt quoque inter se

xectore.m unum nomine Kadar de genere Turda ortmdum, qui com-munem exerciLum iudicaret, dessidenciuni lites sopiret, castigaretmalefactores, fures ac latrones, ita quidem, ut si rector idem immo-deratarn sentenciam definiret, communitas in irritum reuocaret,errantem capitaneum et rectorem deponeret, quando uellet. Con-:suetudo enim ista legitima inter Hunos siue Himgaros usque ad tem-pora ducis Geiche filii Tocsun 3) inuiolabiliter exstitit obseruata.Antequam ergo baptizati fuissent Hungari et effecti Christiani, sub

tale uoce precones in castris ad exercitum Ihmgaros abunabant: cuoxDei et populi Hungarici, quod die tali unusquisque armatus in taliloco precise debeat comparere, communitatis consilium, preceptum-.que auditurus. Quicumque ergo edictum .contemsisset, pretendere nonualens racionem, lex Scitica per medium cultro huiusmodi detrun-.eabat, uel exponi in causas desperatas, aut detrudi in communiumseruitutem. Uieia itaque et excessus huiusmodi unum Hungarumab alio separauit 4) alias cum unus pater et una muter comes Hunga-ros procreauerit, quomodo unus nobilis alter ignobilis diceretur,nisi uictus per tales casus com.munis 5) haberetur.

Thele filie filius, Thele filius.Bentlacuz, Bendacus.Tocsun, Tocsum.Separauit, separarunt.Communis, criminis.

www.dacoromanica.ro

26

2. Emensis Bessorum ac alborum Cumanorum regionibus, Susda-liam attingunt et tandem ad Tibiscum consident.

Tum de tribubus centum et octo elegerunt uiros fortes adbellandum, assumentes de quolibet genere d.eee,m mina armatorum,aliis in Scicia derelictis, qui eorurn regnum ab hostibus custodirent,eleuatisque baneriis egredientes Bessoruan et Cumanorum alborumurves transirent 1). Deinde Sosdaliam, Rutheniam et nigrorum.manorum terras ingressi, tandem usque Tize Mullen saluis rebus,inuitis gentibus prefatis peruenerunt. Qua quidem regione circum--specta, omni cetui complacuit non incedere ulterius cum armentis etfamilia. Cum uxoribus etenim tabernaculis et bigis descenderant deeorum terra.

f 3. Macrinus praefectus, audiens Hunnorum aduentom, a Romanisauxilia petit.

Cumque eo tempore Pannoniam, Pam.philiam, Phrygiam, Ma-cedonian', Dalmaciamque tetrarcha Macrinus nacione Longobardus,urbe Sabaria oriundus gubernaret, armis bellicis informatus, auditquod lluni super Timsn resedissent, et de die in diem lacerarentregnum eius, cum alumpnis regni sui ipsos aggredi reformidans, adRomanos suos nuncios destinauit contra Hunos petiturus gentem etauxilium commodari. Ex parte 2) etenim Ronianorum in predictispatri's imperabat. Tune Romani Ditricum Ueronensern Alamannu,mnacione illo in tempore super se regem prefecerunt uoluntarie, quempetentes, ut Macrino subsidium importaret. Ditrico ergo animogratanti 3) annuente egressus cum exercitu Italico, Germanic,o acceteris mixtis gentibus occidentis peruenit in Zazholm, ubi ipsi Lon-gobardi conuenerant ad Potencianaan ciuitatem pertractans cumMaciino consilium: utrtun Hunos in eorum descensu. Danubiurntransiendo, uel in alio loco congruente inuadere oporteret.

Transirent, transierunt.Ex parte, ex gratin.Gratanti, constanti.

www.dacoromanica.ro

27

4. Quo deliberante, Hunni in Sicambria Danubium traiciuntet uariante fortuna cum hoste dimicant, deleto tandem Romanorurn-

exercitu, Pannonia potiuntur.

In istis itaque consiliis et tractatibus Ditrico Macrinoque resi-flentibus noctis silencio super utres Huni Danubium. in Sicainbriatransiuerunt, exercitum Macrini et Ditrici, quem capere Potenciananon pottut, in tentoriis, campis conunorantem crudeliter trucida-runt. Pro qua enim inuasione Ditricus acerbatus in campum Tawar-nucweg exiuit, ctun Hunis committens prelium cum suorum et Ma-crini maxim interitu ac periculo. Fertur tauten Hunos in hoc locopotenter deuicisse. Hunorum autem residuum in sua est reuersum,arrepta fuga, tabernacula. In eo enim prelio ex Hunis uirorum C mi-lia et XXV muja corruerunt, Cuwe eciain capitaneo ibidem inter-fecto. De milicia uero Ditrici et Macrini exceptis illis, qui in suistentoriis ante urbem memoratam fuerant trucidati CC muja et Xmuja perierunt. Uidens ergo Ditricus tantam cadem suorum acci-disse, die altera post cangressum prelii perrexit uersus Tulnam eiui-tatem cum Macrino, que tunc erat ciuitas Latinorum inter urbesPannonie computata 2). Tune Huni intellecto, quod Macrinus et Di-tricus de loco certaminis reinouissent sua castra, reuersi ad locumcertaminis, sociorum cadauera que poteraut inu.enire, Cuwemque ca-pitaneum prop stratum, ubi statua est erecta lapidea more Sciticosolempniter terre conunendarunt, partesque illius territorii Cuwea-zoa propter hoc uocauerunt. Cognita itaque armorum et animi occi-dentis nacionis qualitate et quantitate, Huni animum restunendo,.exercitu resarcito aduersus Ditricum et Macrinum uersus Tulnampugnatari perrexerunt. Quorum. aduentum Ditiicus ut cognouit inCezunmaur eos conuenit, et a mane usque nonam prelium est com-missum tam uehemens ac hostile, ut Wela, Rewa et Caducha Hu-norum illustres capitanei cum .aliis XL milibus in ipso certamineintetirent. Quorum etiam cadauera abinde remouentes apud statuammemoratam cum ceteris sociis subterrarunt. Occubuit quoque Ma-erinus ex Romano exercitu ipso die, et quam plures principes Ger-manorum, Ditrico per iaculuin in frante letaliter uulnerato et quasitoto exercitu occidentis intercepto ac fugato.

Tavarnuctveg, Tavarnucvelg.Que tunc computata, lipsete in codicele celeialtc.

www.dacoromanica.ro

Severitate, serenitate.Quamvis, subint. caros.Maristalle, maristalla.

-- 28

Et Attilam regem constituunt, qui cum Buda fratre Im,periumdiuidit.

Postquam uero exercitus se dispersit Romano more, Huni super-se Fl!teLun regain preficiunt, ipseque Budam fratrem suum de flu-mine Tize usque Don super diuersas exteras naciones principemeonstituit tic rectorem. Ipse autem seipsum Hunorum regem, meturnorbis, flagellum dei a subiectis suis fecit appellari.

Quo habitu Attila fuerit, eius indoles, potentia et pugnandiratio. Ten toria, ac reliqua supellex. Militum copia, arma Hunnorum.

Attilae insignia.

Erat enira rex Ethela colore tetex, oculis nigris et furiosis, pec-tore lato, elatus ineessu, statura breuis, barbam prolixam cuan Hunisdeferebat. Audacie quidem temperantis erat, in preliis astutus etsollicitus, suo corpore eompetentis fortitudinis habebatur. In uolun-Late siquidem magnanimus, politis armis, mundis tabernaculis cul-luque utebatur. Erat enim uenereus ultra modum. In arca sua es te-nere contempnebat, propter quod ab extera nacione 'amabatur, coquod liberalis esset ac communis. Ex nimia uero seueritate 3), quamhabcbat, a suis Hunis mirabiliter timebatur. Naciones ideoque reg-noram diuersorum ad ipsum de finibus orbis terre confluebant, qui-Lus pro posse liberaliter affluebat.Decem enim millia curruum [aka-torten in suo exercitu deferri faciebat cum diuersis generibus machi-narum, quibus urbes et castra destrui faciebat. Tabernacula eciantiris media regnorum diuersorum habere consueuerat operata. Unumhabebat sic celebre et solempne, ut ex laminis aureis mirifice con-lunctim solidatum, modo solui et nunc reconiungi ad tendenciumstaret uoluntatem. Columpne cuius ex auro laborate habentes iunc-tiones, opera ductilia, in medio tamen uacue, in iuncturis suis pre-ciosis lapidibus iungebantur miribiliter fabricate. Sed eciam sua ma-ristalla, dum pergeret in exercitum, equis dinerearuni patriarum re-plebatur, quoe quamuis 3) uisus esset habuisse, largiter egentibus tri-buebat ita quidem, ut uix duos haberet aliciando pro usu equi-tandi. late ergo maristalle 3) ex purpura et bisso habebant paraturam,

www.dacoromanica.ro

1) Populis, pompis.2) Scewem, Sceven.

29

selle uero regales ex auro et lapidibus preciosis fuerant laborate.Mensa autem eius erat tota aurea, uasa eciam coquinarum. Thala-mus quidem eius ex auro purissimo, laboratu mirifico in exercitusecum ferebatur. Expedicio autem eius preter exteras naciones deciescentenis armatorum milibus replebatur, ita quidem, ut si unumSciticum decedere contigisset, alter pro ipso confestim ponebatur. Sedarma gentis eius ex cerio maxime et eciam metallis uariis diuerd-mode fuerant laborata, ferens arcus, cultros et lanceas. Baneriumquoque regis Ethele, qu.od in proprio scuto gestare consueuerat, si-militudinem auis habebat, que htmgarice Turul dicitur, in capitecum corona. Istud enim banerium. Huni usque temp ora ducisGeiche, dum se regerent pro communi, in exercitu semper secumgestauere. In istis itaque et aliis populis 1) huiusmodi Ethela rexHunorum pre ceteris regibus sui temporis glorisior erat in hoc mun-do. Ciuitatum, castrorum et urbium ,domin.us fieri cupiebat, et superillas dominan. Habitare uero in ipsa .contempnebat. Cum gente eninisua in campis cuan tabernaculis et bigis incedebat; extera nacio, queeum sequebatur, in ciuitatibus et in uillis. Indumentorum uero mo-dus, et forma, sibi et genti modum Medorum .continebat.

CAPUT TERTIUM

DE REBUS PER ATTILAM A UICTORIA AD CEZUNMAUR RELATA,USQUE AD CAEDEM BUDAE GESTIS

1. Deuictis ad Cezunma,ur Romanis, Attila magnum Euro pae par-tem igne ferro que uastat.

Postquam uero in prelio Cezumnaur Romani corruissent, et fuis-se.nt dispetrsi usquequaque, rex Ethela est conuersus in castra genti,sue, et ibi in descensu ultra Tizam pau.eis diebus habitauit. Tandem inScewem 2) curiam solempnem celebrare procurauit. Ad quamcus de Uerona cum principibus Germanie accedens omne homagiuntEthele et Hu.nis feciese perhibetur. Suggessit regi ut inu.adere &beatregna occidentis.Cuius quidem consilium amplectendo exercitunistatim proclaman i iussit. Egressus de Sicambria primo Myricosciens deincle Rhenum Constancie pertransiuit. Abinde uero Rhenum

www.dacoromanica.ro

Mutaremr, moraretur.Marroquie, Marroque.Maroquiam, marc.hiam.Intercipitur, interfieitur.

30

inferius descendendo rex Sigismundus apud Basileam cum inganti.exercitu suo conuenit, quem deuincen8 cum impetu, suo fecit im-perio obedire. A loco autem illo egressus obsedit Argentinam ciuita-Lem, quam primitus Romanorum Cesarum nullus potuit expugnare,metus orbis expugnauit diruendo murum eius, ut cunctis adeuntibusIda libera haberetur, edictun faciens, ne uiuente eo mutaretur 1).Propter quod eadem ciuitas post modum Strosburc non Argentinausque hodie est uocata.

Amoto autem de loco illo suo exercitu Luxouiurn, Bizanciam,Chalon, Masticoniam, Lingonensem et Lugd.ulum Burgundie destru-xit ciuitates. Descenderts tandem iuxta Rhodanum aduersus Catha-launos, ubi eciam diuiso su.o exercitu terciam partem sue gentis con-tra Miramammonam Soldanum scilicet Marroquie 2) cum electiscapitaneis destinauit. Quo audit Mirama de urbe Sibilie fugiit anteHunos in Maroquiam 8) brachia Sibilie transpassato. Tune interearegem Ethelam Romanoru.m patricius dictus Ecius cum X regibusoccidentis inuasit ex abrupto. Et dum subitum insultu.m niterenturfacere super Ethelam, per nuncios prelia-ndi inducias ab ipsis postu-lauit, ut copia sue gentis que absens fuerat iungeretur. Sed illisrenuentibus, inter utrosque exercitus a mane usque noctem in campoBcluider prelium est commissum. Erat enim inter utrosqu.e exerci-tus fluuius discurrens tam paruissimus, ut si capellum in ipso quiaiactasset fluuii plano, curan uix poterat inferius remoueri. Prelioautem confecto animaliu.m sanguine et humano talla torrens efficitur,ut aurigam cum curru introtraherat et arm.atos, fieretque mortalitasper torrentem in exercitu ualde magna. Istud ergo prelium, quadcommissurn extitit inter Hunos ac rages occidentis in loco memorato,omnibus preliis huius mundi, que commissa aunt uno loco et una die,per ueteres maius esse perhibetur. In quo quidem. conflictu Gotho-rum rex Aldaricus miserabiliter intercipitur 4). Cuius quidem obitumalii reges uf cognoscunt, in fugarn conuertuntur. Ab illo itaque dieekuatum est cor Hunorum et reps Ethele, timorque percussit orbemterre et plura regna hoc audito censu ac tributo eis seruiuerunt.

www.dacoromanica.ro

31

2. Tertia Attilae exercitus pars Catalauni rnanet.

Tercia uero exercitus societas, que fuerat contra Miramammo-narn destinata, propter moram interesse non ualens in prelio, re-mansit usque uitam 1) Katalaunis, habitatores tandem Katalaunieeunt eftecti. Erant enim soli Huni preter exteras naciones CCC milisXXX millia et XXXII Huni. Ex his eciam Huni plures fuerantexercitu capitanei constituti, qui Hunartun. lingua Spani uocaban-xur. Ex quorum nominibus tota Ispania postmodum est uocata, cumprimo vocati assent Katalauni.

Attila suas victorias continuat.

Dimorantibus 2) siquidem Ethela et Hunis in Beluider aliquam-diu, tandem regressi cum uictoria, intrauerunt Tolosanam ciuitatem,ubi a ciuibus cu.m laude summa sunt suscepti. Indeque recedentesRemensem ciuitatem Gallic,oruin ,que Ethela in eundo restiterat,igne concremarunt, milicia et ciuibus, quod se ita recluserat 3), om-nibus trueidatis. Taliterque Franela et Flandria demolita RhenumColonie pertransiuit, ubi sanctam Ursulam Britanorum regis filiamcum XI minibus uirginum Hunortun feritas crudeliter iugulauit.Abinde Thuringiam introgressus in Isnaco curia celebrata, super Da-cos, Noruagios, Frisones, Lituanos et Prutenos exercitum magnumdestinauit, quibus deuictis et humiliatis sibi fecit subiugari.

Budam fratrem Attila iugulat.

Ab Isnaco ante curia 4) celebrata egrediens, Sicambriam introiuifubi Budam fratrem suum manibus propriis interfecit, proici f a-ciens corpus eius in Danubium, eo quod ipso Ethela in partibus occi-duie preliante inter eum et fratrem eius metas stabilitas transgres-sus fuerat dominando. Fecerat enim Sicambriam suo nomine appel-lari. Et quamvis Hunis et ceteris suis gentibus interdictum rexEthela posuisset, ut urbe Ethele uocaretur, Teutonici interdictum for-midantes, earn Echulbure uocauerunt. Huni uero curam paruam

Vitam adaus Ethele.Dimorantilms, demorantibus.Quad se ita recluserat, qui se in ea recluserant.Ante autem.

www.dacoromanica.ro

32

lud reputantes interdictum usque hodie eandem uocant Oubudam, si-cut prius.

5. Speculatores in mates munch partes destinar.

His itaque peractis, V annis continue in Sicambria requieuit,speculatoribus suis in mundi quatuor partes distributis. Speculatorumsiquidem prima societas, ordinatim de Sicambria, in quantum uniusclamor ad alium audiri potuisset, Colonie Germanie ciuitate die acnocte stare consueuerat; altera usque Lituam; tercia in Don fluuiilittore; quarta uero Jadre ciuitate Dalmacie staciones faciebat, quo-rum uoce et clamore, quid Ethela ageret, seu quali exercitationi de-ditus esset, mundi partes quatuor potuissent experiri.

CAPUT QUARTUM

INCIDENTIA SEU NARRATIO UTCTORIARUM A BUDAE FRATRIS CAEDE

PER ATTILAM AD OBITUM USQUE SUUM PARTARUM; ET DE HU-NORUM IN SCYTHIAM REDITU.

1. _duilae uietoriarum et Aquilegiae obsidionis narratio

Pannonie, Panfilie, Macedonie, Dalmacie et Frigie ciuitates,que crebris spoliis et obsidionibus per Hunos erant fatigate, na-tali solo derelict in Apuliarn per mare Adriaticurn de Ethela li-centia impetrata, transierunt, Mackie, qui ipsorum fuere pastoreset coloni, remanentibus sponte in Panncniia. Repausato autem regeEthela Sicambrie V anula idefectu.m tercie partis sui exercitus, queremanserat Katalaunis, resarcire procurauit, curiaque solempni ce-lebrata egreasus est de Pannonia, per Stiriam, Carinciam et Dal-maciam pertransiens, apud urbem Salonam mari Adriatic, et Spa-letum se coniunxit, ubi ambas urbes dirui fecit et cremari 1). Egres-sus tanden circa mare Tragu.ram, Sebenicum, Scardonam, Iadram,Nonam, Senain, Polam, Parenciam, Capostiriam Trienstinam 8)ciuitatem ac cetera multa oppida occupans in montanis peruenit tan-dem Aquilegiam, claim magnitudine circumspecta stupefactus, se

Cremari concremari.Capostiriam, Capostriam.Triestinam, Terestinam.

www.dacoromanica.ro

33

confusum reputabat, si dictam ciuitatem inexpugnatam reliquisset,pro eo maxime, quia quamplures Longobardi de Pannonia, qui Hu-norum dominium et Ethele contemserunt, confugisse in ipsam fere-bantur. Quos quidem a ciuibus per nuncios repetens et dunt tradererecusarent, expugnare cepit ciuitatem machinaru.m diuersis instru.mentis. Quam dum capere nullatenus potuisset, obsedit eam announo et dimidio.

Accidit ergo uno die, ut eandem circuiret ciuitatem, multi&fitonicis eius laten i adherentibus, in quibus iuxta sue opinionem fideispent maximam apponebat. Et uidens cieoniam de mari euolantem etin pinnaculo unius palacii, in quo habebat nidum suum, resediese,aceeptoque in rostro pullo suo, in maris arundines uisibiliter depor-tauit. Reuersa tandem et alios pullos autos simul cum nido transtulisseperhibetur. Quo uiso rex Ethela suis militibus ad se conuocatis, ait:scemite ergo, sncii, quod ciconia jeta futurorum fatortun sentit in-dicia, urbemque per nos diruendam, ad fugam, ne cum ciuibus pereat.se communit. Estote ergo die crastina in prelio forciores, uidebitisciuitatem ruituram. Tune edicto proclamato, machinarum omnium4)genere adhibito, cum non potuisset machinis expugnare, ingenio Sci-ticorum tandem usus, ex decies centenis millibus sellam unam de quo-libet postulauit, et facta congerie ex selle, iuxta murum iussit in-cendi sellas ipsas, quarum flamma ac ardore murus se dissoluens cot%ruisse in terrain cuan turribus perhibetur. Quo uiao omnes ciues urbederelicta in insulam maris fugierunt 5 ) . Eamdem etenim insulam in-trauerant eterno permaneuri, sed in ipsa paucis minis dimorantihustandem propter metum regis Ethele in pgudes Realt, ubi nun mo-rantur, intrauenmt. Unde eciam eadem insula 'toque hodie Ve-netica") lingua Vecca Venecia nominatur. Veneti') siquidem aunt Tro.iani, ut canit Cronica uenetorum: Veneti siquidem sunt Troianietc. 8) Post excidium enim Troie Aquilegie permanserunt, quam etfundase referuntur. Quidam autem Venetos de Sabaria fuisee opi-nantur. Sabarin uero habitata fuerat Longobardis, in qua erat gene.ralis whole orbis terre nacioni, potarum musis et dogmatibus phi-losophicis elucenter illustrate idolorumque erroribus diuersis m.anci-pate. Quam guide= Gothorum nomine Archelaus rex primitus

Otrusitani, omni.Fugierunt, fugerunt.Dinsorantibm, dernorantibus.Voted, Venetii.Veneti siquidem surd Troiarsi, lipseote In she miles,

3www.dacoromanica.ro

34

uastauit. Sed postea per Hunos de Pannonia expelluntur, nuncque lit-tora fluuii Tycini habitare dinoscuntur, qui et dicuntur Papienses.

2. Expugnata Aquilegia, contra halos victricia arma uertit; quaread eum Leo Papa ablegatur.

Postquam autem rex Ethela Aquilegiam expugnauit, inde uenitin Forum lulii, ubi ciuitate Concordia occupata in marchiam intrauitLombardie 1), in qua Taruisium, Brixiam, Paduam, Cremonam, Ve-ronam, Mantuam, Pergamum., Mediolanum Alexandriam, Ferra-riam aliasque plures urbes Italie suo dominio subiugauit. Post beeRauennam appropians 2), Arianorum archipresul, qui in dicta ciui-tate contra sedem apostolicam fecerat eleuari XII cardinales swanseaam imitantes, thesauru.m habens copiosuni ciuibus ignorantibusHunos in urbein oe,culte intromisit, catholicos, qui erant in ea po-ciores per ipsos feeit trucidari, perniittens 8) Etbele, quod si suesecte adheserit fueritque Christianos persecutus absque fatiga suegentle et expensis Romanam urbem, totam Italian' et Affricam eiusimperio subiugare. Cum.que Ethela annuisset plus am.ore dominiiquam secte memorate, cognito Romani periculo, quod exinde pote-rat Christicolis suscitan, Lament. 4) Romanoruni antistitem ad Ethe-lam transmiserunt petentes, ut exiret de finibus Lombardoru.m, prop-ter quod ei et censum persoluerent, et gentem darent, quam 6) vellet.Apostolico itaque ad Ethelam, cum comitibus 6), et clero Romanopro parte 7) conuenerunt in campo ante Rauennam locuturi. Dumquein equis uterqu.e mutuo loquerentur, gravequ.e uideretur regi admit-tere quod Romani postulabant, inter colloquia contigit Ethelam sur-sum aspicere, superque caput suum in a8re hominem pendere, gla-dium tenentem uersatilem, qui caput eius auferre minabatur. Undequidem cord.e perterritus uniuersas peticiones annuit Romanorum,et sic apostolicus cum gaudio Romam rediit, et rex Rauennam estingressus. In qua quidem archi-presulem Arianum cum omnibus

Lombardie, Longobardie.Appropians, adproperans.Permittens, promittens.Leonem, lipseste in alte codice.Quam, quando.Comitibus, crucibus.Pro parte, properante.

www.dacoromanica.ro

35

sequ.acibus et complicibus captivari faciens extorsit ab eo sexagintamarearum millia aun, quos postea fecit opines iugulari.

3. Zoard capitanei victoriae.

In bis eciam diebus, dum Ethela Rauenne m,oraretur, Zoardcapitaneus princeps milicie regis cum Hunorum exercitu intrat inApulian] et Calabriam, ubi Reginam ciuifafem et Cathonam, in quaCatho natus habitauit, demolitur et demum 1) Terra-laboris demolitausque montem Cassinum exercitus uastat, hide tandem cum uictoriaRauennam est reuersus.

His itaque sic peractis de Italia rex Ethela rediit in Pann.oniam.Dum ergo per occidentem, orientem, aquilonem ac meridiem longelateque imperando extendisset suum posse, uertebat in animo trans-fretare, ut Egyptios, Assyrios et Africam subiugaret.

4. Nouae regis Attilae nuptiae, et has secuta mors.

Tune interea Braetanorum regia filiam Micolt nomine sibi ad-ducunt ad amandum suam 2) formam humanam pulchriorem, quamquidem adamasse in tantum perhibetur, quod excessit modumhabendo. Eadem enim nocte, cum ipsam earnaliter cognouisset, plusexeesserat more solito in potando et usu coitus pro uelle 8) consum-mato, ex eius naribus supine dormienti sanguis est egressus, qui locumliberum non habens exeundi, in meatum gutturis introiuit, ubi coa-gulando prepediens anhelitum, metum orbis suffocauit. Micolt uerode somno exeitata dum suum Dominum erebris motibus excitasset,ne,c se mouere potuisset, corpus cernens frigidatum et privatumcalore naturali, eiulando cubicularios regios ad se euocans, suum do-minum exlamauit introisse uniuerse viam carnis. Qui quidem terri-Linter exclamantes ad palacii ostia uniuersos uigiles fecerunt cursi-tare. Sepelierunt eum in loco superius memorato cum Vela, Ka-ducha et aliis capitaneis.

5. Filiorum eius dissensiones, quibus Hun,nicum cessat in Europaimperium.

Diuulgato ergo eius obitu obstupuit orbis terre, et utrum plan-gerent inimici eius, trel gauderent hesitabant, multitudinern filiorum

Demurs, deinde.&tans, supra.Vale, pude.

www.dacoromanica.ro

36

formidantes, qui quasi populus vix poterat numeran. Unum etenimex filiis post ipsum credebant regnaturum. Sed Ditrici astucia Vero-nensis ac principum Allamannie, quibus rex Ethela in collo red-debat imperando, in partitas 2) diuersas Hunorum communitas est di-uisa, ita guidera, u,t quidam CsabEun regia Ethele filium ex Grecorumimperatorio filia seu Honorii ge.nitum, alii uero Aladarium ex Cre.mildi Germanie principissa procreatum preficere in regem. post Ethe-lam nitebantur. Quia u,ero para sanior Chabe adherebat, extera autemnacio Aladario, eapropter utriq-ue inceperunt imperare. Tunc Ditriciastucia, qui fauebat Aladario, prelium inter ambos suscitatur. In pri-mo ergo prelio Aladarius superatur, in secundo autem, quod Sicam-brie per XV dies continuo committitur, exercitus Csabe sic deuincituret prostratur, quod perpauci filii Ethele Hunique remanerent. Istudenim est prelium quod Huni prelium Crumhelt usque adhuc no-minantes uocauerunt. In quo quidem prelio tantus sanguis Germani-cum 3) est effusus, quod si Teutonici ob dedecus non eelarent, et uel-lent pure reserare, per plureo dies in Danubio aqua bibi non poterat,nec per homines nee per pecus, quam de Sicambria usque urbemPotencie sanguine inundauit.

Fugiit ergo Csaba cum XV millibus Hunorum in Greciam. adHonorium et quamvis retinere voluisset, et Grecie incolam efficere,non permanoit, rediens in Scithiam ad patris naciones 4) ac cogna-tos. Qui dum Scithiain introisset, mox incepit suadere, quod penitusredirent in Pannoniam ulcionem de Germanicis 5 ) aceepturi.

6. Ex Hunnorum in Europa reltquiis orti Siculi.

Remanserant quoque de Hunis uirorum tria millia ex prelioCrimildino erepti per fuge interfugium, qui timentes oecidentisnaciones in campo Chigle usque Arpad permanserunt, qui se ibinon Hunos sed Zaculos uocauerunt. Isti enim Zaculi Hunorum suntresidui, qui duin Hungaros in Panneniam iterato cognouerunt re-measseo redeuntibus in Ruthenie finibus oe,currerunt, insimulque

Alltunannie, AlemanniePerritas, partes.Germanio" lipsegte in alte enditie.Ad patria malones ac cognacs, ad patrem, melena= et copistas.Germanicis, Germania.

www.dacoromanica.ro

37

Pannonia conquestata 1), partem in ea surd adepti, non tornen in pia-no Pannonie, sed cum Blackis in montibus confinii 2) sortem habue-runt. Unde Blackis commixti litteris ipsorum uti perhibentur.quippe Zaculi in Grecia periisse Chabam putauerunt. Unde uulgusadhuc loquitur in communi: tune redire debeas, dicunt recedenti,quando Csaba de Grecia reuertetur.

late igitur Csaba filius Ethele est legitimus, ex filia HonoriiImperatoris Grecorum genitus, cui Edemen et Ed filii sunt uocati.Edemen autem, cum Hungari in Paimoniam secundario aunt reuersi,cum maxima familia patria sui et matris introuit. Nam mater eius deCorosminis orta erat. Ed uero in Scitia rentansit apud patrem. Exlato enim Csaba generado Abe est egressa. Cunt igitur Chaba adieusin Scitiam nobilitate genitricis in communi se iactaret, Hunoruin no-bilitas contempnebat, asserentes eum non ueruin esse slump-num regni Scithie, sed quasi missitaliu.m extere nacionis. Propterquod ex Scithia uxorem non accepit, sed traduxit de gente Coros-mina.

7. Qui, post eiectos Hun.nos, Pannaniarum domini?

Postquam aute-m fail Etbele in prelio Crumhelt cum. genteScitica fere quasi deperissent, Pannonia exstitit X minis sine rege,Sclavis tantummodo, Grecia, Teutonicis, Messianis et Ulahis aduenisremanentibus in ead.em, qui uiuente Ethela populari seruicio sibiseruiebant. Surrexit tandem Zuataplug 3) filius Morot princepsdam in Polonia, qui Bracta subiugando, Bulgaria Messianisque impe.rabat, incipiens similter in Pannonia post Hunorum exterminiumdominad. Hunc quidem Hungari de fluvio Hung uariis muneribusallectum, et nunciis explorantes, considerata illius milicia imm.unita,ipsum Zuataplug irruptione subita prope fluuium Racus 4) iuxtaBanhida, in quodam oppido cuius interrupta adhuc eminent, cumtota milicia peremerunt et sic Pannonie populis, qui guperius suntnotati, inceperunt dominad. Tradunt quidam, quod Hungari Morotnon Zuataplug in secundo eorum reditu in Pann.onia reierissentprincipantem. Hoc idcirco ease habet, quia Morot pater eius nominemaior eral, sed confectus senio repausabat in castro, quod Bezprem

Conquestata, conquestrata.Conf mii, confiniis.Zuataplug, Zuatapolug.Rams, Ratus.

www.dacoromanica.ro

38

nominatur. Audito infortunio, quod filio acciderat, morte subitadolorem finiuit uitam Imam, filius uero in dominando *nouns erat.

Explicit liber prim,us de introitu.

INCIPIT SECUNDUS LIBER DE REDITU.HISTORIA HUNGARORUM AB EORUM IN PANNONIAS REDITU AD A. 1282

CAPUT PRBIUM.

DE SECUNDO HUNNORUM IN PANNONIAS ADUENTU, AC EORUM

REBUS SUB DUCIBUS GESTIS.

1. Introductio in librum secundum.

Digestis ergo Hunorum natalibus, preliis felicibus et sinistris,quotiensque sua loca immutauerunt 1), nunc uidendum est quo tem-pore redierint in Pannoniam iterato, et qui fuerint redeuntium capi-tanei, quantusque numerus armatorum, presenti opusculo apponeredignu.m thud.

2. Huni seu Hurtgari quando secundum in Pannonias reuersi?

Imperante ergo Ottone Sueuo in Germania et Italia, in FranciaLudouico rege Lotharii filio, et Greciam Antonio 2) Duro filioTheodori gubernante DCCCLXXII alum ab incamatione Jesu Christi,Huni sine Hungari denuo ingressi in Pannoniam transierant perregna Bessorum, Alboru.m Comanorum et ciuitatem Kyo, et deindein fluuio Hung uocato, ubi castram fundauere resederunt. A quoquidem fluuio Hungari a gentibus occidentis sunt uocati. Cumqueet alia VI castra post hunc fundassent aliquamdiu in illis partibuspermansere. Tandemque Zuataplug interemto quernadmoduln su-perius est narratum, in VII exercitus sunt diuisi, ita q-uidem, ut ramsexereitus sine centurionibus decurionibusque unum haberet capita-neum, cui tamquam duci deberent pnanimiter intendere ac parere.

Intnattaverzust, immutaverint.Antonio, Antonino.

www.dacoromanica.ro

39

Habebat enim unus exercitus XXX milia uirorum armatorum, ex-ceptis decurionibus ac prefectis.

3. Ubi Danubium traiecere?

Egressi ergo uexillis erectis cum uxoribus, liberis et armentisDanubium in Pest et in portu Zub transierunt, ubi castrum quoddamcirca Danubium, in quo erant milites Zuataplug recollecti, qui fuereerepti per fugam, quando dominus ipsorum interierat, expugnarunt.In quo quidem affinem Morot nimia uetulum cum aliis perimentes,usque hodie fabulose Morot ipsum fuieae asseuerant

4. Arpad inter Capitaneos primu.s.

Ex istis ergo capitaneis Arpad filius Ahni filii Elad, filii Uger 1)de genere Turul rebus ditior erat et potentior gente. Hic igitur Ar-pad cum gente sua Ruthenorum alpes prior perforauit, et in fluuioUng primus fbdt sua castra, eo quod prosapia ista pre ceteris Scitietribubus prerogativa inuestitur dignitate, ut exercitum precediteundo, retrograditur redeuntem.

5. Prope Album castra metatur.

Et cum transmeato Danubio Pannoniam introisset ipse Arpad,in loco illo fixit tabernacula, ubi modo Alben 2) ciuitas est fundata.nlegue locus primus existit Arpad duels.

6. Alter capitaneus Zabolcs.

Alterius uero exercitus capitaneus Zabole uocabatur, qui inco loco fixit sus castra, ubi modo Chakwara iacet desoiata. Ab jetoZobole generado Chak esse habet

g. Tertius Gyula.

Tend q-uidem exercitus Jula fuit capitaneus: hic cum 2) aliisin Pannoniam introisset in partibus Erteuelu 4) tandem habitauit

I) Uger, Ugek.Alben, Albensia.Ilk, adaus In alte codiee iacet.Erteuelu, ErdeweIn.

www.dacoromanica.ro

40

Quartus 6rs.

Sed quarti capitaneus Ura est nominatus; ipse circa flumenSoio suit tabernacula fixisse perhibetur.

Quintus Curd.

Quinti vero exercitus Cund est dictus capitaneus. Hie circa Nyrhabitauit, huius filii Cusid et Cupian gunt uocati.

Sextus Lel.

Lel ergo exercitus sexti ductor fuerat kite circa Golgocha 1)primitus habitans, exinde Messianis et Boemia exstirpatis, tandemin partibus Nitrie sepius fertur habitaese. Ex isto Zuard oritur tribuset eognatio.

Septimus Butch.

Septimi quide-m exercitus Werbukhu dux est dictus. Hie inZala circa lacum Bolotum 2) deseendisse perhibetur. Pro eo enimWerbulchu est uocatus, qui cum auus eius in prelio Crimildino perTeutonicos fuisset interfectus, et id ei pro oerto coustitisset, uolensrecipere uindictarn super eos, plures Germanicos 2) assari fecit superueru, et tanta crudelitate in eos dicitur exareisse, quod quorundamquoque sanguinem bibit sicut uinum.

Aliae generationes aeque pro lubitu sibi sedes legunt: postes inMoranos, Bohemos, alios que irruunt.

Isti quidem capitanei loca descensumque ut superius eat dic-tum sibi elegerunt. Similiter et generationes alie ubi eis placuiteligentes.

Cum aulem resedissent Pannonia occupata, tandem Morauiamet Boemiam bonis omnibus spoliarunt, Waratislao eorum duce in pre-lio interfecto. Post hoc uero Carinthiam hostiliter adeuntes ultra cas-

Golgocha, Golgotha.Bolotuns, Bolotim.Gerinanicos, Germanos.

www.dacoromanica.ro

41

tram. Leop ah, Meranie dux Gotfridus nomine, duxque Eberhardus cumAquilegiensi patriarcha ipsis occurre.n tea atrociter insimul pugnaue-runt. Et quamuis ex Hungaris plures corruissent, in prelio memoratoutrique duces occiduntur, patriarcha per fugam liberato. Abindespoliata Carintia, Stiria et Carniolia cum maxima preda in Panno-niam reuertuntur. Conradus uero imperator ut audiuit latroeinatio-nem 1) gentis sue, exiens de Italia intrauit Augustam Sueuie ciuita-tem, ut exinde in Hungariam introiret Hungaros inuasurus. Sedinterea Rome helium generatur intestinum, et Cesar Roman redit.

13. Bulgariam, Forum &hi et Lombardiam uastant.

Tune Hungari exeuntes intrant in Bulgariam, ex qua armentaet captiuos extrahunt infinitos; redeuntes tandem cum uictoria inPannoniam. Tempore item alio per Forum Julii intrant Lombar-diam, ubi Luitardum Wercellane 2) ciuitatis episcopum imperatorisCaron consiliorum fidissimum occidentes ex ipsius ecclesia thesau-rum namdmum rapuerunt; totaque pene Lombardia deanolita cummaxima preda in Pannoniam reuertuntur.

14. Occidentales Euro pae partes inuadunt.

Post hec Saxoniam Thuringiam Sueuiam Reno circa Magun-tiam transpassato, orientalem Franciam et Burgundiam demoliti ec-desias etiam prures de,struxerunt. Et cum Renum in Constantia inreditu pertransissent, et cum maxim honore uenisse.nt in Bauariam,circa castrum Abah Alamannicus exercitus ipsos inuadit ex abrupto.Quibus uiriliter resistentibus, prelio confecto Teutonici sagittisdeuincuntur, ubi capitur Hertindus 8) de Suarchumburc imperatorismarischalcus, id est militie sue prineeps, et alii quamplures nobilescum eodem, et licet inestimabilem pecuniam pro redemptione eoru.mtradidissent, ante Ratisponam in signum positi sagittis crudelissime,ciuibus in muro stantibus et admirantibus, perforantur. Et sic tandemcum uictoria et preda maxima ad propria reuertuntur.

Gatrocinationena, lacerationem.TV ercellane, Vercellene.

Hertinclus, Hertnidus.

www.dacoromanica.ro

Diebus, temporibus.Unum, Hunorum.Muriose, iniuriose.

42

15. Ad Augustam internecina elude afficiuntur. Anno Christi 955.

Transactis igitur paucis diebus 1), Lel et Bulcbu per communita-tem flungarorum in Teutoniam destinantur et cum. Augustam per-uenissent ultra fluuium Lyh in prato fixere sua castra, ciuitatem diu-tutnis ct nocturnis balls molestantes. Cumque subitis saltibus caperenon ualerent, obstinati nolentes recedere de suburbio, Urricus epis-copus cum ciuibus ad Cesarem missis mmtiis animant eum ut 8114>currat ciuitati; quia Hungari obsidentes eos licet sint plurimi nonse custodiunt, quia facillime poterunt debellari. Egressus itaque im-perator de Ulmensi curia ueniens eeleriterz et absconse exploratoprocesan et exercitu Hungarorum in hora tertia cum plueret, irruitsuper cos et unum 2) exercitum uiciniorem ciuitati festinanter de-bellauit. Quo uiso Lel et Bulchu fuge remedium queritantes in nauemse colligunt, submittentes se per Danubium ut fugiant in Hungariam.Qui quidem in transitu Ratispone captivati Cesan i transmittuntur.Qvos Cesar iudicio suspendii condemnando Ratispone fecit oceidi

Quidam uero ipsos aliter dampnatos fabulose asseuerant,quod Cesan i presentati, unus illorum cum tuba in caput ipsum Ce-sarem occidisset feriendo. Que sane fabula uerosimili aduersatur,et credens huiusmodi leuitate mentis denotatur. Nam persone cri-minose liga lis manibus conspectui pzincipuuzn prescntantur. Venunquidem est et libri continent Cronicarum, ut blasphemati audacterCesan i muriose a) aunt locuti, asserentes, quod si ipsos occidi fecerit,de gente sua de cetero nullus captus uiuere poterit sed vel in perpe-tuam tradetur seruitutem, aut nullo iudicio precedente occidetur.Quod et factum est. Quia ut Hungari audierunt ut Cesar sic ipsosoccidisset, omnes captiuos Teutonicos tam mulieres quam paruulosusque ad XX mina iugularunt.

16. Alter Hungarorum exercitus sociorum claclem uindicat.

Alius uero exercitus qui distabat ab Augusta impetum Cesarisut persensit super socios, in unam siluam se collegit, et ut eius exer-citum dispersum recognouit, persecutes est maiorem aciem gentissue que tendebat uersus Renum. Quam in campo coniungens cursi-

www.dacoromanica.ro

43

tando, se simul adunauit sicut apes: quam sagittis uulnerando necdescendere nec recedere permiserunt, qui se tandem uelut mortuosin manus dederunt Hungarorum. Quos quidem ut ceperunt, omnibuscaput detruncarunt pro exequiis sociorum. Fuerant autem numeromilites et scutiferi quasi VIII mina ,quorum capita sunt truncata.

17. Vastatisque diuersis regionibus, domunt reuertitur.

Abinde egressi postmoduzn Danubii fluuium in Ulma transie-runt et ad Wiltense 1) cenobium cum uenissent thesaurum magnumexinde rapuerunt, et post hoc tota Sueuia 2) Renum Wormantietransierunt ibique duos duces scilicet Lotharingie 8) et Sueuie cummaxim exercitu contra eos uenientes inuenerunt. Quibus deuictiset fugatis tandem Franciam intrauerunt, ut christianis et cenobitispersecutio ualida facta est per eosdem. Ezdnde autem egressi usquefluuium Rodanum 4) uenientes duas ciuitates, scilicet Segusam etTaurinam spoliarunt Per alpes Italie sibi uiam preparando, et cumplanunt uidie.sent Lombardie concitatis cursibus spolia multa rapue-runt, et :tic tandem ad propria reuertuntur.

Germani et Galli foedus contra Hungaros ineunt.

Postquam uero Lel et Bulchu, ut superius est narratum inte-rissent, exercitus siluit, non intrans ulterius in Germaniam. NamFrancia et Germania -unanimiter concordantes simul in unum adu.natiuenientibus Hungaris deberent resistere usque uitam. ProptereaHungari in Ala.manniam usque tempera regis Stephani semper iredubitabant, ne gens occidentis eos inuaderet simul adunata.

Hungari Italiam, Bulgariam et Graeciam infestant.

Postquam autem Italie prouincias aliq-uas spoliassent, V annisfuere sine motu. Tandem in Bulgariam adeuntes usque Ydropolimperuenerunt ;dumque exercitum super se uenientem non uident,usque Constantinopolim uenientes descenderunt prope murum. TuneGrecus unus magnus sicut gygans emittitur, q-ui duos Hungaros cum

W Meuse, Vuberme.Sueuia, subinteles demolita.Lotharingie, Loteringie.Rodman, Rodani.

www.dacoromanica.ro

Extum, extunc.Luctundus, luctandi.Hungarurn, Hungarorum.Preteriit, preterit.Pre, pro.

44

eo luctari postulabat, uociferans in hunc modum, ut si ambos Hun-garos in terram non .prostraret, extum1) Grecia censualis Hungariseubiaceret. Cumque idem Grecus exercitui (wet plurimum infestissi-mus, quidam Hungarus Botond dietus Greco opponitur ad luetan-dum; areaque preparata arrept,o dolabro quem ferre consueueratsuper portam urbis que erea erat preeucurrit, tantamque fissuramea fecisse dicitur cum dolabro uno ictu ,ut Greci propter monatramipsam portam resarcire noluerunt. Quo quidem facto ad aream luc-tandus 2) inermis aggreditur, et ad spectaculum Hungari in equis,Greci ad muri propugnaeula conuenerunt. Cumque Grecus exisset deurbe iturus ad aream, uidit Botond solum stantem parattun ad luc-tandum, exclamauit, qu.are ahu.m Hungarum 3) non adiungeret sibiin auxilium? Tune Botond aggresso ipso sic eum comprehendieseperhibetur, ut preteriit 4) partta hora in luctando, quod Grecus pro-stratur, non ualens surgere ullo modo. Quo uiso Grecorum imperatoret alii Grecoram proceres, imperatrix etiam cum suis dispotinis demuro egredientes, ad sus palatia perrexerunt pre 5) summa uere-cundia, quod acciderat reputantes. Et licet Greous sic allisus super-uiueret curn fracto brachio, occasio tam.en sibi fuit ipsa lucta mor-tis sue. Obtento itaque Iltmgari certaminis bramo pro censu postu-lando ad Grecos nuntios destinant, quibus imperator subridendonullum uerbum dieitur respondisse. Tune Hungari cum Tomlineorum duce consilio mito, egressi de loco illo totam Greciam et Bul-gariam spoliantes, ex ipsis auru.m gemmas lapides pretiosos, cap-tiuos sine numero et armenta infinita rapiunt, redeuntes tandemcum guadio in Pannoniam. Istud enim existit ultim,um spolium quodfecere Hungari sub ritu paganismo constituti. Communitas itaqueHungarorum cum suis capitaneis sea ducibus quos pro temporepreficere usa erat, usque tempora dueis Geiche hinc inde huic mundospolia et pericula dinoscitur intulisse.

www.dacoromanica.ro

45

CAPUT SECUNDUM

HISTORIA REGUM A S. STEPHANO, USQUE AD CAEDEM ABAE.

1. Primus rex, Sanctus Stephanus ab anno 1000 ad annum 1037.

Anno uero Dominioe ineamationis DCCCCLXVII Geicha duxdiuino premonitus oraculo genuit sanctum 1) regem. Stephanum.;Mihal uero frater Geiche genuit Wazul et Zar-Ladislaum. At rexStephanus plures quidem filios genuit, sed super onanes tmum ge-nuit Emricum 2) nomine, De,o et hominibus honorabilem. Sanctusnamque rex Stepha.nus coronatus 2) et tandem duce Cuppam inter-fecto, Jula auunculo suo cum uxore et duobus filiis de septem castrisin Hungariam adduct, et adiuncto septem castra Pannonie, post heccum Kean Bulgarorum duce et Sclavorum preliatus est. Quo deuictode ipsius thesauro Beate uirginis eoclesiam de Alba ditare non omisit,quam fundasse perhibetur. PostquEun autem magnificauit Dominusmiserieordiain suam cum B. rege Stephan, subiecitque eius dominiomultarum gentium natione.s, statuit pompis huius seculi, depositoregni diademate, renuntiare, Deique solius seruitio exterioribus curlsexpeditus deditus ease. Coronam uero regni Fanrico duci suo filio sedaturum disposuit. Erat enim. B. rex Stephanus literatus naturaliquoque ingenio celitus eruditus; similiter et Emzicus. Cum itaquesanctissimus pater curam ministrationis gubernandi filio sanctissimocommittere intenderet, dux ipse morte est preuentus. Fleuit ergoeum pater eius insolabiliter, totaque Hungaria, et pre nimio doloreac tristitia incurrit egritudinem; pedum enim dolore urgebatur. Nammaxime eapropter, ut de suo sanguine dignus nullus easet regnicorona subliman i et qui ipso mortuo gentem tam nouellam in fidecatholioa posset conseruare. Intewea uero uiribus corporis cepit re-pente destitui et grauatum languore se sentiens misit nuntios festi-nanter, qui Wazul filium, sui patruelis de carcere Nitrie ed.uceret,quem ipse post eum regem faceret super Hungaros. Quo audito Kyslaregina habito consilio infidelium misit comitem Sebus, quiregis nuntium preueniens, Wazul oculos effoderet auresque eius

Sanctuns, seeundum.Ernricurn, Emericum.COl011414US, coronatur.

www.dacoromanica.ro

Libito, libitu.Alamannis, Alemannis.Faustu, fastu.

46

plumbi infusione obturaret, fugeretque abinde in Bohemiam. Querncum tandem regis nuntius ad regem adduxisset, amare fleuit supercasu qui acciderat. Conuocatis igitur ad se Andrea Bela et Lewentafiliis Zar Ladielai c,onsuluit eis, ut in Bohemiam fugerent festinanter.Beatus autem rex Stephanus XLVI armo sui regiminis in die Assum-tionis Beate Virginia migrauit ad Daminum. Sepultus est Albe ineoclesia Beate Virginia gloriose. Confestim igtur Hungarorum cytharain luctum est conuersa, et omnis populus regni planxit tam sanctissi-mum regem ululatu magno .Juuenes eorum ac uirgines scalidis ind.utiuestibus per triennium choreas non duxerunt.

2. Petrus rex cortstitutus a. 1038 solio privatus arzno 1041.

Regina uero Kysla consilio iniquorum Petrum Venetum filiumsororis sue, cuius pater dux fuerat Venetorum, regem fecit superHungaros, ut pro libito 1) posset motus sue uoluntatis perficere, reg-numque Hungarie amissa libertate Teutonicis subderetur. Postquamautem Petxus regnare incepisset, omnem mansuetudinem regie abie-cit inaiestatis ,et furore Teutonic deseuiens regni nobiles contem-pnebat, cum Alamannis 2) et Latinis bona terre superb oculo etinsatiabili corde deuorando. Munitiones autem castra et omites regnidignitates ab Hungaris auferens tradebat Teutonicis et Latinis. Eratquo que idem lasciuus ultra modu.m, cuius satellites turpitudinemintemperate libidinis operantes, uxores filiasque Hungarorum, ubi-cumque Petrus rex ambulabat ,uiolenter opprimebant Nullus etiameo tem.pore de uxoris filieque castitate certus erat, propter insultusaulicorum Petri regis. Uidentes igitur principes et nobiles regni ma-la gentis sue que fiebant contra legem, counnunicato consilio, roga-uerunt regem ut suis iniungeret, a tam detestabili opere desisteresine mora. Rex uero elationis faustu 3) inflatus ac furore, malitiamquam in corde gerebat occultando, cum tot ueneno effudit in publi-cum ita dicens: Si aliquamdiu sanus ero omnes indices spectabilescenturiones principes et potestates statuam Teutonicos et Latinos,terramque Hungarie regni hospitibus adimplens in dominium tra-dam Teutonicis. Hoc itaque fuit discordie seminarium inter Petrumregem et Hungaros.

www.dacoromanica.ro

Trense, Cremse.Petoviam, Potoviam.Alanurnnie, Alemannic.Nisi, non.

47

3. Petro exauctorato, Aba in regem coronatur, ab a. 1041 ad a. 1044.

Anno ergo regni Petri tertio principes et nobiles regni Hun-garie episcoporum consilio in unum, conuenerunt contra Petrum,querentes sollicite, si aliquem de regali genere possent reperire, quiesset idoneus regnu.m gubemare, eosque a Petri tyrannide potenterliberare. Cumque in regno talem inuenire potuissent ullo modo, exsemetipsis quemdam comitem nomine Aba, sororium sancti regisStephani super se regem prefecerunt. Aba uero rex congregato exer-citu Hungarorum processit contra Petrum pugnaturus. Cemens au-tem Petrus Hungarorum adiutorio se privatum, fugiit ad HenricumCesarem in Bauariam petiturus auxilium sibi dan.

Petro itaque de regno effugato ifii tyramii quorum cousinafflicti erant Hungari, sunt detecti. Ex quibus 'mum in frusta con-ciderunt, mulos duorum filiorum eiusdem eruentes; alios ueromanganis ferreis confregerunt, quosdam lapidibus obruentes. Sebusuero qui Wazul oculos eruerat, pedibus confractis ac manibus in rotaperemerunt Aba uero in rege.m consecrato, ea que Petras statueratin irritum reuocans, Hungarorum scita iussit obseruare. Tertio autemanno Aba regis descendit Petrus rex cum Henrico Cesare ducensmaximum exercitum contra Abam. Quod Aba dum sciuisset, nuntiosmittens ad Cesarem probauit, si cum eo pacem posset ordinare uelminime. Cui Cesar in re.spondendo se ostendit inimicum, intellect.que ut intenderet restituere Petrum Hungaris, iratus inuasit Au-striam, et usque ad fluuium Trense 1) spoliauit, et post hoc est re-uersus. Tandem quoque misso exercitu in Carinthiam pro spolio fa-ciendo, cum inde redirent honerosi, Gotfridus Austrie marchio circaPetouiam 2) insultum faciens super eos, eorum spolia fertur abstu-lisse. Tune enim Austria non duces, sed habebat marchiones. Cum.-que eo tempore Colonie degeret imperator, audito quod Hungari la-cerassent Teutonicos sine causa, cum principibus Alamamde 3) con-silium iniit, qualiter ab Hungaris illatam sibi iniuriam, injuria si-mili propulsaret. Mouit itaque expeditionem ingentem, et consilioducis Ratislai Bohemorum, ex aquilonali parte Danubii uenit adHungarie confinia. Legati uero Abe regia et Hungarorum promitte-bant Cesan i ,ut in omnibus satisfacerent, nisi 4) quia Petrum in re-

www.dacoromanica.ro

48

gem non susciperent, quod Cesar summopere perficere affectabat.Obligatus enim erat ei juramento ut ipsum in regnum Hungarie ite-rato collocaret. Cum autem Hmagari Petrum non adminerent, missismurteribus dataque fide, quod captiuos Teutonicorum libere per-mitterent remeare, Cesar consilio inductus duels Loteringie et plusalkalis muneribus rediit Bizantiam Burgundie ciuitatem. Ex hincergo rex Aba securitate accepta cepit ease insolens et seuiebat su-perbe in Hungaros, nobiles contempnens, sed et imiurandum pronichilo reputabat uiolare. Hungari uero nolentes id ei sustinere.,conspirarunt, ut eum morti traderent et occiderent. Sed quidam pro.didit consilium, ex quibus quos capere potuit, sine iudicii examineinterfecit, quod ei extitit in summum maxizne detrimentum. Namuiros quinquaginta consiliandi causa in unam domum euocauit, qui-bus in eadem inclusis crimen non confessos nec conuictos legibus,caput fecit detruncari. Uncle beatus Gerardus Chenadiensis episco-pus canonica seueritate regem corripiens predixit sibi periculumimminere. Tune quidam ex Hungaris fugientes ad Cesaren locutismit contra Abam dicentes, quod pro nichilo iuramentum reputaretuiolare, nobilesque qui eum regem fecerant contempnebat. Quibusdixit imperator: Oportet ergo ut captiuos reddat, dampna emen-dando. Cesar igitur Hungarorum animatus consilio, cum exercituNorico et Bohemico? Austriam introiuit, dissimulans se in Hunga-riam intraturum, sed simulans cum Aba concordare. Tune nuntiiAba regis repetebant incessanter a Cesare Hungaros qui ad Cesaremfugerunt, conquerentes ac dicentes predones et latrones ipsos ease,querreque 6) inter Cesarem et Hungaros precipuos intentores 6),ideoque huiusmotli iniquitatis artifices in manus Abe regis tradioportere. Quod facturum se Cesar promisit ullo modo. Concitatoigitur cursu inuasit fines Hungarie intrans per Suprunitun et cumuellet in Bohut *) pertransire non poterat propter aquas. Hungariergo qui erant cum Cesare et Petro rege duxerunt Cesaris exercitumsursum iuxta fluuium Rebche et utraque flumina tota nocte equi-tando orto sole facili uado transierunt. Occurrit autem ei rex Aba inMenfeu cum multitudine armatorum, nimia presumens de uictoria,quia Bauari quidam nuntiauerant ei Cesaren cuan paucis introisse.Et ut tlicitur Aba rex uictoriam habuisset, nisi quia Hungari quidant

S) Guerreque, querere.listen:ores, ineentores.Bolus*, Bohai.

www.dacoromanica.ro

49

arnicitiam Petro reseruantes, super terram sua uexilla proiecissent etfugissent. Commisso igitur prelio diu et acriter, tandem Cesar diuinofretus adminiculo uictoriam est adeptus. Aba uero rex fugiit uersusTizam et in uilla quadam in scrobe ueteri ab Hungaris quibus reg-nano nocuerat iugulatur, et iuxta quamclam ecclesiam sepelitur. Postaliquot autem armos, CUM esset effossum corpus eius de sepulcro,sudariuin ac ipsius uestimenta inuenerunt incorrupta, et loca uul-nerum resanata, sepelieruntque tandem corpus eius in proprio mo-nasterio. Ex Teutonicis etenim in illo prelio sine numero ceciderturt.Unde idem locus ubi prelium est commissum eorum lingua usquehodie Florum paiur est uocatus, et Weznemut nostra lingua.

CAPUT TERTIUM.

HISTORIA REGUM A PETRO RESTITUTO, AD OBITUM ANDREAE L

1. Petrus regno et solio restitutus, a. 1044, oculis orbatur a. 1047.

Cesar uero obtenta uictoria descendit Album ciuitatem, ubiPetro restituit regnum, et sic tandem reuersus est Ratisponam. Regeergo Petro et Hungaris qui eum in regnuin reduxerant uires et po-tentiam resumentibus, ceperunt ease insolentes. Qua de causa omnesHungari sollicite intendebant, qualiter amoto Petro filies Zar La-dislai redue,ere ptuissent. Dum autem ista ita fierent, Andreas, Belaet Lewenta 2) de Boemia in Polonium transeuntes, a Misca Polono-rum duce amicabiliter aunt recepti ; ubi Bela Pomeranie ducemduello deuincens, filia Miske sibi datur in uxorem. Quod Andreaset Lewenta egre ferentes, ne ipsius nomine uiuerent lu Polonia inRutheniam transierunt. Et duni ibi a duce Lodomerie propter Pe-tram regem suscepti non fuissent, ad terram uadunt Comanorum.Qui cum eos perimere cogitarent credentes ipsos exploratores regnisui, tandem per captiuum Hungarorum recogniti optime deincepspertractantur. Interea uero Petrus rex Hungaros priori grauaminecepit molestare. Tune in Chenad nines in unum conuenerunt, consi-lioque habito communiter pro filiis Zar-Ladislai transmittunt, unde2)ad regnum remearent.

Lewertta, Luenta.Unde, ut.

4

www.dacoromanica.ro

1) lit, ivit.

50

2. Andreas et Lewenta filii Zar-Ladislai per Hungatros contraPetrum euocati Pestinum ueniunt.

Qui ctun in Pest aduenissent a.bsconse sicut poterant, statim incuria Petri regis una nocte in equis uelocibus per nuntios triumfratrum proclamatur: Quod atunes Teutonici et Latini ubicunqueinuenti perimantur, et resumatur ritus pagartismus. Mane ergo factosciscitatus Petrus facti causam, pro certo recognouit ipsos esseHungaria. Et licet immenso dolore tactus esset, se letum demonstra-bat. Tuno clam mittens suos nuntios ut Albam occuparent, reu.elatoconsilio Eltmgari per omnia loca incipiunt rebellare, occidentes unotemp ore Teutonicos et Latinos, mulieribus vaque infantibus et sa-eerdotibus, qui per Petrum fuerant prepositi plebani et abbates, nonparcentes. Et cum in Albam nequisset introire, arrepta fuga init 1)uersus Musttn, ubi exercitus ueniese contra eum perhibetur, indequedeclinans equitauit festinanter uersus Albam. Ciues etenim deman-dauerant, quod rediret, et ciuitatem sibi darent. Cum uero in q-uam-dam uillam circa Albam peruenisset, subito exercitus ipsum circum-dedit, ubi captivatus oculi eruuntur, licetque superuiueret in meroreanimi fini