FISHA 1

PROTI TEXTI PI LIMBA ARMĂNEASCĂ

I. Adyivăsits

1731: «Bipyips Mou^a-1 lou^veZ wps xps voi nsxsxooo^oii» Viryirâ m um a-l Dum nidză, oră tră noi pecâtoshlji

Armasiră cărtsă di trei autori cunuscuts, di Moscopole; tuts anyrăpsiră cu yrami gărtseshtsă:

Ctin. Ucuta, N EA Daniil Moscopoleanlu,n A IA A r a r iA [Naua E I E A r ^ r iK HPedagoyii], Viena, 1797. AIAAEKAA'IA [AnvitsariCarti ti ficiurits, cu texti ditu ditu ahurhită], 1802, cu unucărtsă di religii, adusi pi Xeţixov [lexiconu] tu patruarmăneashti. limbi: albaneză, armănească,

văryărească, gărtsească.

Atmusfera culturală noauă di ningă axa (fuslu) Ianina — Muscopuli scoasi tu migdani anvitsats cama avdzăts sh cama tipits ditu atselu kiro, protlu di năshi muscupuleanlu Thedodor Cavallioti. Aestu sintitiză, dishcljisi sh-lărdzi ideili nali anda lă deadi ună nuantsă sh buiauă a loclui. Tu colegiulu di Ianina cunuscu iluminismulu, Voltaire, Leibniz, urnipsi elevilj a lui ti minduiarea critică, ti andruparea a shtiintsăljei di experientsă.

Masturlu muscupuleanu Cavallioti fu rectoru a Nauăljei Academii di Moscopoli ditu 1748. La aestă analtă sculii urdina muscupuleanj acătsats, ama sh cama oarfănj, agiutats di isnafi. Anvitsa s’anyrăpsească, s’adyivăsească, s’facă isapi. Academia avea tu anexă ună bibliotecă.

Tu căsăbă lucra ună tipuyrafii di la anlu 1720 (unâ njilji shapti suti yinghits).

Cu kirolu, criscu dialectulu armănescu di Moscopoli, altsă soie di atselu azburătu tu munti, cama anvitsatu, uidisitu, pulitipsitu, tsi s’aprukea cama multu di italiană sh di limba romănă, dicătu di limba latină alăxită di eti di atselj tsi u azbura n casă. Aprukeară formi, zboară elini, sh deapoa aestă limbă u zbura anda agiumsiră n Curceauă sh tu alti locuri.

(dupu Dhori Falo, Trayedia ali Muscopuli, pi armăneashti di Andon Hristo shi Jani Gusho)

„Shi se nu o ai tră rrshăne că tră tsi lom Yramele a ellinjloru, i că tră tsi nă m’prămutamu de altă limbă, că tute limbile tsi suntu tru etă se ’mprămuteadză ună dealantă: că de Elinj ncoa se mprămutară tute plăsile, sh cu yrame, sh cu zboarră [...].”

(Constantin Ucuta, apud Per. Papahagi, Scriitori aromani în secolul al X V III-lea, 1909; Thede Kahl, Istoria aromanilor, 2006)

„cu efcolilje se kicăsească fumeljle anoastre, atsea tsi cu multă zămane, sh cu multă zahmete o kicăsescu pre altă limbă. Că nănte nănte se agărshă limba anoastră, sh nu ma limba, ma sh doymatele a pistilji.”

„Tra tsea de cătu putumu cupusimu tră alfavitarea aistă [...] cu uidisirea a yrameloru sh a graereloru păn se le ashterăm tru stambă, tră fumeljle anoastre. Că (itsido arhizma este cu zahmete) nimalo este cătu se sthibă crishtinlu se n’cljină domnului alui cu limba atsea tsi se featse de muma alui.”

©Mariana Bara.

Th. Cavallioti,n p & T o n E i F i A[Ahurhita], Venetsia, 1770. Easti ună alfavitari ti ficiurits, ari unu lexiconu tu 3 limbi: albaneză, armănească, gărtsească.

FISHA 1

II. Lexiconlu

Umplets cu zboară avdzăti tu audio-book: Sh atselj tsi shtiu naheama, lipseashte..................

S’nu ti arshunedz ca tra tsi lomu..... Aista ahurhire nu o fatsem tra vlasfimie, ma tra.............

Alfavitarea aista easti tra filisirea a ................... Ca de cacum giucam.............. sh-de tru................... namisticam cu alte............. sh alaxim shi zboarrale.

IV. Băgats oară

Uidisits cathi numă ditu cutarlu galbinu tu frazi:

tufani surinu livă vimtu kiro ploaie

1. s’muta unu zurlu 4. ayalisi

2. tradzi una.........aratsi 5. n’acatsa.........greaua

3. ts i ............acatsa! 6. s’neamu tu .............

III. Adrămu muabeti

Uidisits cathi antribari cu apandisea:

1. Caroarea cumu u straxeshtsa? a) E ! Ma s’armanj nafoara amanatu.

2. Deadi ploaie? b) Ici ! Vearsa !

3. Dinasi ploaia? c) E, va na capaiasca.

4. Va s’hiba sh aza canjina? d) Ankisescu aerlu conditsionatu.

5. Dinasi neaua? e) Va s’cripamu, alas’u disfapta !

6. S’u ncljidu geamea? f E, va iasa soarli.

7. Va mi lipseasca paltulu? g) E, mi adra muceali !

8. Tsi dzats, s’fugu tu cameashi? h) Ici ! Va na aplucuseasca.

EFCULA ^ efculii AYONJEA ^ ayunjiseari, ayunii ^ mi ayunjisescu ^ ayunjisitu / ayunjisită

zori ^ ZORLEA PREAYALEA ^ ayăliseashti ^ ayalnicu / ayalnică

©Mariana Bara.

FISHA 2

ANYRAPSIMU

I. Adyivâsits

Limba arm ănească fu prota anyrăpsită cu yrami gârtseshtsâ. Dupu anlu 1700 armasiră inscriptsii, manuscripti, iara di cam a amănatu cărtsă tipusiti Moscopoli, Vinitii (Venetsia), Beshli (Viena). Trei autori cunushtemu: Daniil Moscopoleanlu,Theodor Cavallioti, Constantin Ucuta. Sh ază tutudzuua tu Gărtsii tu cărtsă di folcloru, di lingvistică, zboarăli arm ăneshtsă suntu anyrăpsitti di aradă, cu yramili gărtseshtsă.Nafoară di Gărtsii, easti ufilisitu alfabetlu latinu.Yrami latini ufilisiră prota Roja (1808, 1809) sh Boiagi, la 1813 , cari tipusi prota yramatică arm ănească, Beshli. Ma nusus di alfabetlu latinu, Mihail Boiagi adutsi nali grupi di yrami (ti sonuri tsi nu s ’avdza tu limba latină): sh, ts, lj, nj. Aesti patru grupi di yrami suntu ufilisiti di la 1988 (anda fu reeditată cartea alu Boiagi) ti anyrăpseari texti arm ăneshtsă (scriitori, rivisti) tu R. Makidunia, tu Arbinushii, tu Văryării, tu diaspora ditu Romănii (Editura Cartea Aromănă, Rivista di litiratură sh i studii arm âni, B an a a r m ă n e a s c ă , A rm ăn am ea), ditu Evropă (Zborlu a Nostru, Tră A rm ănam i), ditu Australii, tucom unicarea online (grupi, facebook). Ti aesti yrami fură apufusits anvitsatslji armănj di ma multi craturi tu unu simpozionu Bituli (tu R. Makidunia) la 1997.

Limba romănă fu prota anyrăpsită cu seamni kirilitsi, slavi. Protlu textu aflatu easti di la 1521 . Tu eta 19 ahurhi s ’hibă ufilisitu shi alfabetlu latinu tilimba romănă (di la 1860 ncoa mash alfabetlu latinu). S ’aflară seamni nali ti sonuri tsi nu s ’avdza tu latină: ş , ţ. Aesti doauă yrami fură inventatimaxusu ti limba romănă (yrama ş easti ufilisită sh tu limba turcă). Ti atselj tsi anyrăpsea tu limba arm ănească tu Romănii dupu 1865 fu cam a efcula s ’li ufilisească aestiyrami. Ti lj, nj alu Boiagi, aflară altăculaie: l’ , n’ică n .Cu aestu sistemu anyrăpsescu Yioryi Vrana, Spiru Fuchi, RRI, lu ufilisiră pănă la simpozionlu di Bituli tuts tsi anyrăpsea arm ăneashti. Tu anjlji ditu soni Hristu Căndroveanu adră mari polem ică ti yramili ufilisiti di Boiagi, Matilda Caragiu Marioteanu prota li apruke, lucră la editsia di Freiburg (1988) a cartiljei alu Boiagi, deapoa u alăxi minduiarea.

*Ti aesti itii, tora, putemu s ’ anyrăpsimu doauă turlii cu alfabetlu latinu: tsintsi / linii, shubei / şubei, oaminj / oam in’i, cljemu / c l’emu etc.

S’nu agârshimu: vidzumu mansusu că turlia di anyrăpseari easti ună conventsii, cari poati s ’hibă alăxită. Cathi conventsii va tinjiseari, cu nomurli a ljei.Limba easti azburătă ti comunicari. Angreacâ azburarea yii, ti akicâsearea anamisa di oaminj.Anyrăpsearea easti ună formă conventsională ti „conservari”.

©Mariana Bara.

FISHA 2

II . Băgats oară

1. gruplu CLJ lu ufilismu tu zboară ditu limba

latină iu avea cl:

lat. clavis : arm. cljeai

lat. clamo : arm. cljemu

I I I . T si aspuni semnulu J

Yrama J eara ufilisită tu limba latină ninti di

ună vocală shi s ’avdza ca giumitati di vocala I:

jactare, Julius, jurare, jure, jus, justitia, Juvenal etc.

Mihail Boiagi lo urneki ditu limba latină -

aleapsi yrama J ti aesti zboară, cu grupili CLJ,

GLJ, LJ ca semnu că dupu L ari ună giumitati

di vocala I.

IV. Băgats oară

Căndu ufilisimu LJ:

a) tu zboară ditu latină iu avea li +

vocală:

lat. fam ilia : arm. FUMEALJE

lat. allium : arm. A LJU

b) tu pluralu mascuru articulatu:

unu pescu - doi peshtsă

pesculu - PESHTSÂLJ

c) tu pluralu mascuru fără articulu, la

zboară dipisiti cu -lu:

unu yitsă lu - doi Y ITSÂLJ

unu cătsălu - doi CÂTSÂLJ

unu calu - doi CALJ

d) ti pronumă: elj, lj, atselj, a ljei, a

atsiljei

Elj viniră tuts deadunu.

Lj aveamu dzăsă alu Yiani s ’yină.

A tse lj shedu anaparti.

Lj avea grită sh a ljei s ’yină.

Lj u dideshi cartea atsiljei?

e) ti numi feamini tu Genitivu-Dativu

Nicukira a casiljei iu fudzi?

Lj dedu a featăljei unu gortsu.

Oara a turnariljei.

ANYRĂPSITS ALTI EXEMPLI (PARADIYMI).

2. gruplu GLJ lu ufilismu tu zboară ditu limba

latină iu avea gl:

lat. glemus : arm. gljemu

lat.glacies:arm .gljetsu

Aesti sonuri ditu zboarăli di arădătsină latină

tsi li anyrăpsimu cu grupili di yrami CLJ, GLJ,

LJ s ’avdu nica la multsă armănj, ama

yrămusteanjlji văryăreanj kirură nica ditu eta 19

sonlu L ditu mesi. Ti năshi easti cama zori

s ’ulu dzăcă ică s ’ulu anyrăpsească. Ti cljeai

năshi grescu keai. Idyea s ’fatsi sh cu sonlu

anyrăpsitu LJ (ti năshi armasi mashi i).

Căndu ufilisimu NJ:

a) tu zboară ditu latină iu avea m

+ e/i:

lat mele ; arm. NJARI

lat medius, media: arm. NJEDZU,

NJEADZÂ

lat lumina ; arm. LUNJINÂ

lat mihi: arm . A NJIA

b) tu zboară ditu latină iu avea n

+ e/i:

lat agnellus: arm. NJELU

c) tu pl.mascuru fără articulu ti

zboară cu -nu ică -mu:

Armănu - Armănj; cusurinu - cusurinj;

anu - anj; bunu - bunj; pomu - ponj

d) tu pl.feaminu fără articulu ti

zboară cu -mi, -ni:

ayrimi - ayrinj; săpuni - săpunj

e) ti pers. II sg. la verbi tsi au la

prota pers. -nu:

io aspunu - TINI ASPUNJ

io dipunu - TINI DIPUNJ

f) tu pronuma nj, a njia.

g) tu zboară ditu alti limbi

tc. dunya: arm. DUNJAUÂ

gr. Aagla: arm. LAMNJI

©Mariana Bara.

FISHA 3

TĂCĂNJ SHI STULII

I. Adyivăsits

PORTULU ARMĂNESCU DI ZĂMANI

La yrăm u stean j, pindeanj (avdiljeats, pirvuljeats, să rm ă n jo ts , viryeanj e tc .) sh la fărsh irots, portulu ari deadunu multi elem enti:

Mljeri Bărbats

cămeashi cămeashi

căndushi căndushi (portulu di zămani)

fustani (tofcă, plisirană) bărnu di lănă

poală giumidâni

părpodz tămbari

lăhură talayânu

ileki shiguni

libade părpodz

bărnu di asimi păputsă / tsăruhi

m inghiushi shilivări (tu Sărbii, Văryării)

biligică (pl. biligits)

Tu cântitsi:„Ia bagă ts, moi, stulia ghini / Yinu

featâ dupu mini”;„Ta s-adaru armata frati-njui”; „Nu-amu cândushi tra să nj bagu”; „Cândusha cu patrudzăts di cljini”; „Feată cu poala de lănă”.„Moi, cândushi vinită”

La pindeanj - dyeafurauă tu numă: măndilă (tistimeli), veari (minghiushi), lăpudz (părpodz). Portulu pindeanu easti cam a sobru, buiaua ti fustănj easti vinită, m orcă, laie. Nu purta căciulă ca yrămusteanili, am a măndilă pri capu. La bărbats căndusha easti albă ică vinită (dupu locu sh zănati).

La fârshirots - dyeafurauă tu numă: pudyeauă (poală), băru (bărnu).

Ahoryea, mljerli purta pi capu ună ciceroană. Portulu fărshirutescu easti aprukeatu di doauli alanti. Bărbatslji au căndushi albă.

Portulu yrâmusteanu ti nveasta noauă: fustani di shami (sirmă di Shamu - Siria di ază), cum ashu, căciulă cu tasu di asimi, cu băirushi di flurii, di mărdzeali, cu hărsafi, cu pirushană, cu zăvonu aroshu di poshi pisti fatsă.

Portulu di zâmani eara di lânâ tăsută n c a să , sh di bumbacu.Tu sărbători, tu căsăbad z feaminli purta cadife, sham i, sirmă. Stranjili li cusea araftsălj. A eshtsă alăga tu multi hori sh vahi ashi „m oda” s ’asprăndea. Li kindisea cu găitani, mărdzeali.

©Mariana Bara.

FISHA 3

II . Lexiconlu

ARMATĂ: portu ti sârbâtoari.

TĂCĂMI: stranji (alâxâminti) cu cari sâ

nveashti (s'alâxeashti) omlu.

STULII: lucru (nelu, biligică, minghiushi,

bârnu di asimi, flurii, lăludă etc.) tsi easti

purtat (bâgat) tra s-mushutsascâ omlu tsi

lu poartâ

SHIGONI (shi-gu-ni) - stranj di lânâ fârâ

mânits, lungu pân’ di dzânuclji.

DOARĂ - PRICĂ - PAIE.

BUIEI / HROMI

- tonuri: albă, laie.

- di prota: aroshi, galbină, njirlâ,

- derivati: veardi, pimbeană (zaharishi), purtucalishi, morcă, geangarină, cărmezică.

Portu yrâmustinescu: ti feati shi nveasti tiniri avea fustânj aroshi, cârmezitsi, verdzâ, njirli.

Tu aestu portu, tinirli avea pi capu tistimeli zaharishi, geangarini etc. Tuti aesti buiei derivati

suntu intrati amânatu tu portu, tu eta industrialâ (adrati tu fâbrits), tu eta yinghits.

Adrats frazi cu aesti zboară:

gepi iacă filiki zărculă cărfitsă latsu pudimati

Ti urneki: Lu acâtsâ di iaca di paltu sh lu mutâ nsusu. Sh mutâ iaca, lj avea intratâ arcoarea.

I I I . Niheam ă yramatică

Mi alâxescu. Mi armutusescu. Mi stulisescu. Mi nvescu.

Mi dizlâxescu. Mi dizvescu.

Nj bagu tâcânjli. Nj bagu stranjili. Nj bagu stulia. Nj bagu tâcâmea (di nveastâ).

Nj trecu fustanea. Nj trecu pâputsâli. Nj trecu paltulu.

Nj uidisescu biligitsli. Nj uidisescu stranjili.

Nj ndregu perlu. Nj keaptinu perlu.

Mi mutrescu tu yilii. Mi shintescu.

IV. Băgats oară

T i harauă, ti alăvdari: T i hazi, ti arizili, ti pizuiari:

„Alăxitu armătusitu” - pirifanu, kiskinu,

andreptu.

„Ca di sumu curunj” - ca tu stranji di

yambro / nveastâ noauâ.

dizbărnatu icâ dizvucatu - niudisitu

niandreptu, cumu tsi s ’hibâ, ca di la hâiri.

zvarnapodaru - tsi tradzi stranjili azvarna

niuidisiti.

©Mariana Bara.

FISHA 4

CASA A PÂPÂNJLORU

I. Adyivăsits

“Canda ti priimnji tu hăryii tu ună gărdină cu njurizmi di turlii sh turlii di lilici sh poami. Ti aplucusescu, ti njiră, ti anvărlisescu, aua s-pari miru, aua limonji, aua trandafilă. Mărună di pulj njits, minuts, ascumtsă tu lumăki kirkireadză, pi sumu poami aroshi, văzăiescu hărsits. Meari aroshi, cireashi aroshi, limonj din Sărună, trandafili, tuti va li afli tu aesti căntitsi, mea sh bujanlu atselu di yinu.Calea ti dutsi la ună poartă apitrusită di frăndză aroshi sh galbini pi arapani di poami aroshi, mpadi suntu cădzuti alti, kisati, stulcinati.Cara s-tindză măna, va s-acats ună pănă s-da di locu.Di cara tricushi pitu poartă, hii tu ună lumi yii, sh dealithea, sh fantastică.Di anvărliga unu gardu arudzinatu sh călicea cătă ună casă albă, niheamă aruvuită, pisupră cu cirnidz, iu s-angărlimă alti ierghi, s-higu pitu gemuri, pitu ushi, s-acatsă di balconi, pitu cripituri, silighescu ună muscuvulseari di canelă.Easti casa largă, kiskină, mplină di soari, fără kindimati, arhundească sh cu tuti uidiili, ditu cari fudzi văhi paplu, tu cari bănă Marcu Beza, aclo iu eta XIX adii ninga.Ună casă armănească iu ninga s-tindu peturi ti piti sh s-aprindi aloatlu ti tărhănă. “Lilicili di aseara suntuyisili di ază".Njurizmili ti anvărlisescu: vasileaclu...Nu-ari tsiva mansusu di cătu lipseashti. Stiznjili umti cu azvestri, keatră mpadi, kilinj spăstriti.Muzica tsă disfatsi tuti frăndzăli di suflitu."

(Mariana Bara, Limba arm ănească. Vocabular şi stil, 2007, frăndza 168)1

1 Textu anyrăpsitu ti părăstisirea a unui CD cu muzică armănească din Klisură, Gărtsii, Vlahika tragoudia ka i scopoi [Căntitsi sh iho armănescu], 2006; textulu fu publicatu prota tu rivista “Armănamea", numirlu maxusu ti 23-li di Maiu 2006.

Politia ali Moscopoli si află tu Makedonii, tu sinur cu Arbinishia.Esti politia atsa ma mara, nu goală tu Gărtsii, ma tu tută Perandoria

Turcă. Casili a loru săntu construiti cu petri shi acatsă shifra 12 000. Ea

hărăseshti privilege shi libertati mari, dati di Sultanu ali Turkii.

Natsionalitetia shi pistia a ishtălor bănător esti Greco-crishtin, ma limba a lor si numeshti romana

(armăneshti) shi si componeshti di multi zboari latini. Grest namăsa di

năsh limba armănă shi sinia u akiamă arămăn.2

Tu Muscopulea di adză armasi multu ptsănu di pirifanjia-lj di văr chiro. Aruvalji, chetsari, băserits surpati, cari tricură ghideri ti nipistipseari... Prosupli-a sămtsăloruzuyrăpsiti, armasi pi-ndauă fresci, canda voru s-nă pirmithusească atsea tsi văr di noi nu ari cumu să-lj cănoască lărdzimea: trayedia ali Muscopuli...Ama, tu 15-li di Agustu, 2010, ti Stă-Mării, Muscopuli fu, tră ună dzuuă, MASHI ARMĂNEASCĂ!Limba arm ănească fu limba ufitsială, tră ună dzuuă, Muscopuli!Casili surpati, arsi di iryătarits, aoa sh-cama di 200 di anji, fură turnati, simbolicu, acasă... Caduri mări, cu casi armăneshtsă di văr chiro, zuyrăpsiti cu măsturlăchi di tiniri artishtsă armănji, caduri cu veclji fumelji di Armănji, tabladz pi cari eara-nyrăpsiti frăndză di isturia armănească sh-di-ali Muscopuli, pi dauă limbi, armănească sh-arbinishească, avea umplută hoara.

(Kira Iorgoveanu-Mantsu, MUSCOPULI 2010 (I), carti online, 21-li di Agustu 2010)

2 Pirro Enina, M oscopolea. Isturia shi leghenda a lje, tu rivista „Fărshărotu", anlu VI, nr.33, 2010, frăndza 6. [textu ditu eta 18 tu limba latină, datu di Pericle Papahagi, 1909, apridusu di PE]

©Mariana Bara.

FISHA 4

II . Lexiconlu

Ari zboară tsi nu li cunushtets tu treili texti? căftats tu dictsionarlu online. Băgats oară tu defturlu textu zboarăli ufilisiti : petri, shifra, componeshti. Cari suntu zboarăli armăneshtsă safi?

Cumu easti zuyrăpsită tu protlu textu casa armănească? Easti ună casă dealithea?

Tu treilu textu - cumu easti ază Moscopolea?

Părtsăli di casă: citia, stizma (pl. stiznji), duvanea, patoma (pl.

patomati), geamea / părăthirea, firida, usha, cohea, udălu (pl. udadz), balconea, măzălu, streaha, cuzina, p l o c i l i di casă, c i r n i d z l i etc.

- Casa va undzeari (cu azvestri),zuyrâpseari, arneari, născărseari / spăstreari, andridzeari etc.

- Ufilisits tu frazi: d i d i n d i ,a n a p a r t i , a n d i c r a , a r a d a .

- Tsi ari anvărliga di casă: a v l i i ,u b o r u , b â h c e , c a l i , s u c a k i ,g e a d e i . Politia, căsăbălu.

III. Niheam ă yramatică

Treili turlii ta s’dzătsemu CONDITSIA (c a ra s', m a s', m a ca va):

1. CARA S'a) C ara s-tindză măna, va s -a c a ts ună frăndză.(tora; di văr’oară)

(tu aestă oară; altă oară)

b) C ara s-u tindeai măna, va u a că tsa i frăndza / va s 'a că tsa i ună frăndză. (deaneavra; tu atselu kiro)

(atum tsea, tu atsea oară)

c) C ara s-u aveai tim tă / teasă măna, v re a u aveai a c ă ts a tă una frăndză.(ună oară, oara tsi tricu)

(atum tsea, am a nu s’featsi)

2. MA S'a) Ma s-tindză m ăn a,....b) Ma s-u tindeai m ăn a,.....c) Ma s-u aveai tim tă / teasă m ăn a,....

3. MACA VAa) Maca va u tindză măna .............b) M aca va u tindeai măna .....................c) M aca va u aveai tim tă ................

NB: Ti VREA dzătsemu cam a shcurtu VA ică A. Itsi formă easti bună.

Treili frazi potu s’hibă continuati, ama ahoryea, cathiuna dupu noima praymatică:

1....................... Tindi măna ma s’vrei s’uacats!

2........................ Ama oara tricu, nu luadrashi aestu lucru.

3....................... Ama tricu ca baia kiro,dusi oara anda puteai s’lu adari.

IV. Adrats muabeti

1. Adratu casă noauă? Tsi mbodyiuri avutu? Hărgili suntu mări?

2. Ancupăratu apartamentu? Tsi vă lo hari? Tsi nu vă arisi? Tsi alăxitu nuntru?

3. Avets casă tu vără hoară alargu di căsăbă? Hărgits ma multu i amintats tsiva?

4. casa u avets alargu di lucru? Urdinats efcula? Easti zori cu căljurli?

©Mariana Bara.

FISHA 5

SPORTU. Curbani sh vreari

I . Adyivăsits

“Sumarădu ti itia că feciu unu meciu bunu. Minduescu că giucaiu unu tenisu bunu, ama năsă fu cama bună di mini. Alăgă multu sh alumtă pănu tu soni - avu cama multă cuveti. Ti atsea hiu hărsită cu aestu meciu. Va s ’ljeau mashi bunili lucri shi s ’m utrescu ma alargu di aua.”

Ari am intată ca baia turnee, agiumsi păn’tora tu dhefturlu locu tu dunjauă la tenislu feaminu.S’amintă Custantsa, tu fum ealjea Halep, armănj di Eskibaba: Steryiu sh Tana lj suntu părintsălj."Di anda earamu di shasi anj giucaiu tenisu cathidzuuă. Bana di cilimeanu u tricuiu tu terenlu di tenisu. Nu avuiu nitsi păpushi, nitsi a ltu tsiva” Li dzăsi aesti ndreptu, multu aplo, fără caimo. Aesti zboară ciudusiră multsă. Dukiră că ea gioacă ti m ushuteatsă sh ti harauă, nu ti paradz, nitsi ti puncti. Vidzumu cumu criscu.

Tu Mailu ditu 2013 ahurhi tu Italian Open ditu loclu 64. Amintă shapti

m eciuri tu optu dzăli. Tsiva s ’avea alăxită. U dzăsi tu unu interviu: “Tsi s ’alăxi? Că nj dedu izini s ’hiu arihati tu avlia di giocu, avinaiu atsea tsi mi apitrusea. Nj dzăshu tu minti s ’mi hărsescu shi s ’giocu cu harauă”. Fu dealithea ună alăxeari, tsi u pimsi s ’aspună tută giuneatsa.

Alăxi antrenorlu, anvitsă cu cathi giocu ma multu, criscu.Simona ari dzăsă că u lo urneki Justine Henin. Doauli sunt njits, m intim eni, gioacă kiskinu sh ayonjea. Ari com entatori tsi vidzură că sh u adutsi sh cu Novak Djokovic — doilji s ’mină planaru, au puteari tu biligits, agudescu aplo, pi napandica. Ari doară ti băteri tsi amintă ditu locuri defensive. Easti ună turlii di agresoru defensivu, s ’apără ca agresoru. Nu lj aflară ună numă.

Altsă dzăsiră că va s ’hibă noaua văsiljoanji tu tenislu feaminu.

(ap rid u tseari d itu g iu rn a li rom ăn esh tsă sh i xeani, MB)

Ascensiunea ali Simona Halep fu, tru chirolu dit soni, multu pi iruşi: dit mai 2 0 1 3 , cându eara pi loclu 64 tru ieararhia mondială şi nu avea niţi un titlu WTA, agiucâtoarea amintă şapti titluri: Nurnberg, s-Hertogenbosch, Budapesta, New Haven, Moscova, Sofia şi Doha, ama chiru tru finala di Madrid, tut dinintea ali Marie Sharapova. Anlu aestu, ea easti cotatâ ca agiucâtoarea rom ână cu nai cama bună plasari pi hiotea a chirolui, tru ierarhia feminină a tenislui mondial şi treia rom âncă dit istorie cari intră tru “top ten” mondial, după com patrioatili a l ’ei, Irina Spârlea şi Virginia Ruzici.

(arm ăn ip sear i f a p t ă di Tashcu Lala, RRI)

©Mariana Bara.

FISHA 5

I I . Lexiconlu

1. Dats apandisi:- Tsi zboară nu cunushtets tu aesti texti? căftats li tu dictsionarlu online.- Cumu easti Simona?- E a s t i .................

a) minimenăb) ayunjisităc) aplo

- Tsi easti avlia? Ama avlia di giocu?- Tsi suntu biligitsli?

a) tăcănj di malămăb) partea di stri cotu a mănăljeic) dzeaditli adunatid) aclo iu s ’andămăseashti măna cu bratslu

2. Aflats zborlu uidisitu:a) Giucaiu unu tenisu b u n u ,..................... sh năsă featsi m ari...............b) ună alăxeari u f a ts i ...................n a u a ........................c) G iu cătoarea ............... ma multi titluri tu soni.d) Nu s ’aspăre di lucru, di vidimo, di anda eara d i ..............

I I I . Niheam ă yramatică

Bâgats oarâ sh azburâts ti aesti cumăts di frază sh maxusu ti zboarăli ngrushati:

1. feciu unu meciu bunu - featsi unu meciu - avea faptâ unu meciu2. fu cama bună di mini - fu ma bună di mini3. earamu di shasi anj - hiu di treisprăyinghits anj - njica easti di unu mesu -

paplu easti di noauădzătsă tsintsi di anj4. ti itia câ - ti atsea că - cătse5. nj dedu izini - nj feciu isapi - nj dedu cali6. u lo urneki Justine Henin - u lomu urneki Simona - u alăvdămu Simona - u

tinjisim u Simona7. sh u adutsi sh cu Novak Djokovic - sh u adutsi cu maia - sh u adutsea doilji

- nu sh u adutsi cu cană / cu vărnă

A ntribâri: A pandisi:Di căts anj hii? Hiu di patrudzătsă trei di anj.Di câts anj easti fitica? Di pa’ tsintsi anj.Cumu tsâ lj numa? Numa nj easti Tană / Sirmă / Marie.

" C u m u t s â lj n u m a , l e a m u s h a t â ? N u - a m u v i d z u t â a h t a r i n j e a t â ! "

©Mariana Bara.

FISHA 6

SOIA. FUMEALJEA / TAIFA

I . Băgats o a ră

M A R U S H ACumu lj u numa ali ^

Marushi ?

PĂ R IN TSĂ LJ sh soia di la SU C R IM EA sh so ia dpărintsă lj grescu MARUSHE !M arusha ti:dada, fendi paplu, maia frati sh nor’ di frati soră sh dziniri di soră

cusurină sh dziniri di cusurină cusurinu sh nor’ di cusurinu teta / teti lali / lălănjT E T A M ARUSHAnipots di frati, di sor’, di cusurinj

MAIA MARUSHAnipots di nipots di soră / frati nurări di nipots di sor’, di frati

Marusha ari ună numă la părintsă, altă numă la sucrimi.Dunjaua (vitsinj, xenj) lj grescu dupu cumu u cunuscură (la părintsă ică la sucrimi).

Marusha ari nipots di doauli părtsă: di frati, soră, cusurinj, cumnats, tuts lj grescu tetă Marushe. Nipotslji di la sucrimi lj grescu tetă tsal Costa.Marusha s’featsi maie, ari nipots di hilje, di hiliu. Ama ari sh nipots di doauli părtsă. Atselji di partea a părintsăloru lj grescu maie Marushe, atselj di la sucrimi lj grescu maie tsal Costa.

Ama Costa, căti numi ari?Ună numă, idyea, di doauli părtsă.Mash cama njitsli cumnati di frats lj grescu fendi Costa.Nipotsli di frats, surări etc. lj grescu lali Costa.Anda s’adară papu, nipotslj di hilju, di hilje lj dzăcu papo (paplu). Alantsă nipots lj grescu papu Costa.

nveastă noauă nveastă isusită andruyinatăyrambo dziniri gioni isusitu nicukirată

sucrimi lj greashti NVEASTĂ !(Nveasta) tsal Costa ti:soacră, socrupapu, maiecumnati, cumnatscusurini, cusurinjlali / lălănjtetă / teti

T E T A tsal Costa nipots di cumnats, di cusurinj

MAIA tsal Costanipots di nipots di cumnats, di cumnati

©Mariana Bara.

FISHA 6

II . Aflats cari azburashti?

1. “Teta Sulta vini aseara pi tsină.”a) ună nipoată di fratib) unu dziniri di sorăc) unu nipotu di cumnată.

2. “Maia tsal Teya dusi mpăzari tahina.”a) ună nipoată di fratib) unu nipotu di nipotu di sorăc) unu nipotu di cumnată.

3. “Tsal Yiani va s’toarnă astara.”a) ună cusurină veară.b) unu socruc) unu nipotu di cumnată.

4. “Hljina tsal Coli va nă yină oaspită.”a) ună nor’ di cusurinub) unu nunuc) unu nipotu di cumnată.

5. “Flora va nă yină oaspită.”a) ună cusurină veară.b) unu socruc) ună cumnată.

6. “Cuscra Dafa va s’mărită.”a) ună cusurină veară.b) unu socruc) unu cuscru.

II I . Lexiconlu

1. cusurinu 6. nipotu 12. dziniri di sor’, di2. cusurinu veru 7. nipotu di hilju hilje3. protu cusurinu 8. nipotu di soru 13. cumnatu4. cusurinu andoilea 9. nipotu di frati 14. cumnată5. cusurinu antreilea 10. nipotu di cusurinu

11. nor’di frati, di hilju

Tsi easti soia? Tsi easti taifa / fumealja? Unu zboru veclju: ghireauă (soie).

IV. Niheam ă yramatică

Complementulu ndreptu s’leagă di verbu făr’ di prepozitsii:Ti urneki: Nunlu Halciu lu ncurună Stila. Nunlu Halciu u pătidză Musha.

Umplets li frazili :1. Nuna Haida nj .......... cusurinjli.2 .................. Halciulu ta s’ulu

cunoshtsă.3. Athina lj tinjiseashti......a mei.4. Steryiu u călisi ..... oaspită.5. Aua u akicăsi ....... cusurinlu.

ANGĂTANU: Io mutrescu filmulu = vedu filmulu.Io mi mutrescu tu yilii = mi vedu tu yilii.

Complementulu di locu s’leagă di verbu cu prepozitsia PI:Ti urneki: Nunlu Halciu imnă pi cali. Nunlu Halciu u alăsă cartea pi stolu.

Umplets li frazili :1. Năsu zuyrăpseashti ... păndză.2. Franga u află pashaportea.........

ANGĂTANU: Mutrescu pi Tana, pi Anastasia = li vedu cu ocljilj.

U mutrescu Tana = u amu angătanu, că easti lăndzită, niputută ică moashi.

Easti A LU TU SITU :Io mi mutrescu la Tana.

©Mariana Bara.

FISHA 7

LIMBA TU MODĂ

I. Adyivăsits

Tată a nostu tsi eshti tu tseri La(s) se-ayisească numa a ta -

La(s) se yină amirărilja a ta.La(s) se si facă thelina a ta,

De căcum n-tseru, ashitse shi pre locu. Pănea a noastră atsea de cathe dzuuă Dă-nă astădzi shi ljartă-nă stepsurle

A noastre, de cacum shi noi Ljirtăm atseloru tsi nă stipsescu.

Shi nu nă adutsi pre pirazmo,Ma ascapă nă de ehturlu

Amin.Că a Ta este amirărilja shi vartutea shi doxa, A Tatului, shi a Hiljlui, shi a Ayiului Duhu,

Tora shi căntsido, shi tru etele a etelor, Amin.

(pălăcării apridusă di Constantin Ucuta, 1797)

Spiru Fuchi,Continuări ţi s-toari tu modă

L'eau telefon părinţl'i a mei Ta s-ved câti zboari au arămasă,

Mâni va mi l'ea la telefon hil'ilu a meu Ta s-nveaţă câti zboari am vătâmată.

Puimâni nipotlu a meu Va ntreabă hil'ilu a meu

Iu sânt murmindzl'i a limbil'ei. ...Ari-işată modă nauă:

Nicuchirea a lui,Hil'iă di ună limbă xeană

Caftă s-ducă lilici.

(tu yrafia a autorlui, ditu vol. Cântiţi barbari, 2004)

***

Spiru Fuchi ti poezia a lui(interviu la RRI, cumată)

Mini escu poet ti voi s-cârtescu suflitlu a armân'ilor. Aistă easti obligatia a noastră: cum s-aflam atea cali ta s-disfătem poarta ali speranta? Duchescu ca fratl'ii a mei suntu tu una scutidi absolută. S-aflam momentul s-u disfătem poarta s-intră lun'ina, nădia. Niculturatia a noastră nu easti câte noi nu stim să scriem poezii, ma vrem sa scriem pi limba noastră. Aesti zboară putani mini li fac concepti. Lipseasti s-achicăsească râmân'il'ii că s-noi avem soarli a nostru, avem limba a noastră mult musată. S-hibă

limba a noastră a gretlor ti ari scriată traghediili a lor mult museati, a s-hibă limba a noastră a arbineslor? Ti dsâti marli scriitor Kadare ti limba lui, io dzâc că limba a noastră easti limbă ti sta cu tin'iie, tu aradha a limbilor balcaniti. Când si tornu cântitli armânesti pi aesti limbi, cititorl'ii si scriitorl'ii vitin'i s-cidusescu. Mini aestă am zburată cu multă ti dzăc andauă cântiti ti s-u aduc cu cântitili populari, ti nu suntu poezii moderni.

Spiru Fuchi s'amintă tu Arbinushii tu anlu 1964. Protlu volumu di poemi tu limba armănească easti Soari disicat, 1996, Editura Cartea Aromănă (tu 1997 la Editura Dimândarea Părintească), deapoa u arhundipsi cu alti volumi literatura armănească: Alchimia dipirarilei (2006), Cântiţi barbari (2004), Vlahomania (2012), 50x50 (2014). Apridusi Kavafis tu armăneashti (2010, 2014). Ari multi cărtsă manuscripti, tsi ashteaptă tipuseari. Easti poetlu luyursitu di protslji tu literatura di ază.

©Mariana Bara.

FISHA 7

II . Adrats muabeti

1. Căti cărtsă ari anyrăpsită Spiru Fuchi? Cari suntu? Li avets adyivâsitâ?2. Tsi temi dizvărteashti tu poematli a lui?3. Cumu u veadi catandisea a armănjloru?4. Ca tsi modă zuyrăpseashti? Easti ună modă ti stranji? Ti adets?5. Tsi dzătsi poetlu tu aestă poemă? Lu pistipsits că ari inshită ahtari modă?6. Ligats interviulu di poemă. Aflats cljeaia ti metafora ditu poemă.7. Tu interviu, moda cumu easti exiyisită?

Ti aestă muabeti, cathiunu va s'adună prota hăbări, informatsii, va s'li anyrăpsească di cu kiro. Tu sihatea di cursu va s'hibă ascultatu audio-booklu cu poemati.

I I I . Lexiconlu

Zboarâ avdzâti:_________________________________________________________________cârtescu - Alasâ-mi arihati, tsi mi cărteshtsă? Easti cărtitu multu, va vâ ncaci. Nu nj

cărtits casa, mizi u bâgaiu pi aradâ! Shedz fronimu, nu mi cărtea! nâdia - Tragu nădii s’agiungu tahina Custantsa. Tsi nădii ai?scutidi - Dipu scutidi calea. Kisâ shi scutidi. S ’featsi scutidi, antunicâ. Scutidoshi udadz!

III. Niheam ă yramatică

1. Dzătsemu yinătorlu:

VA S'NEGU tu căsăbă. / VA NEGU tu căsăbă. VA S'CAFTU paradzlji. / VA CAFTU paradzlji.

2. Anyrăpsits continuări tu frazi cu zboarăli ditu cutarlu galbinu:

a) Va s'amu yilii buni ta s'vedu...........b) Nipotlu va ntreabă.............c) Mini / io pistipsescu că va u aflu..............d) Moda noauă easti..................e) Hiljea a mea va...................f) Va s'avemu nădii...................g) Ancupără stranji , nu li cusu la araftu.h) Naca lu ancupără aroshu di la vără ghiftă?i) Cămeasha di .... va u ancupără online.j) Ufilisi paradzlji di pălti......k) Nu-ari ici pisti pi nu lu ufiliseashti.l) Aleapsi tu hani păputsă sh.... ti iarna.m) Vedz tu internetu.... etimi.n) Ti isusita adusi . . di malămă.o) Maia ampilteashti sh tora....p) Taha poartă.... fi firmă.q) Maca ti arisescu......pseftsă, va lj ancupări.

calea ta s'lu ndregu computerlu; părpodz paltu ... ucnălu fustănj yrambeatitsi minghiushlji

că li adară lucărli cama efcula sh cumu tsi s'hibă;

biligits..... pudimati

duvalelucardu

dipriună s'li uidisească zboarăli cu cadurli; alargu, ama sh aproapea; sirmăta s'u andridzemu isapea cumu lipseashti; desi avumu angătanu s'păltimu tilifonea.

©Mariana Bara.

FISHA 8

MILETI TU DUNJAUÂ

I. Adyivăsits

Armânjlji, mileti europeană

Tricură trei anj di căndu Fara Armănească dit Romănia ascoasi caplu shi ahurhi s-adară căftări tu numa atsilor tsi vor s-tsănă limba armănească. Di la ună mnată di oaminj cu multă vreari ti armănami, agiumsimu cama di 6.000 di armănj cari azburăm pi ună boatsi shi ună minduiari: nica bănămu shi vrem s- dutsemu ma alargu limba noastră, adetsli a noastri, cănticlu shi gioclu armănescu. Aestă va s-dzăcă multu limpidi că Armănamea nu kiru, ama tora s- dishtiptă!

Va u dzătsemu ti tută lumea: himu ună mileti ahoryea di grets, di arbineshi, di vărgari ică di romănj. Bănămu tu văsiliili a loru, lucrăm cafi unu ca cetătseanu tsi pălteashti tuti hărgiurli cătă cratlu iu easti, ama dukimu că himu armănj. Dzătsemu că himu armănj shi aestu zboru nu poati canu s-lu interpreteadză. Aestă himu shi ncljisimu muabetea!

Di aestu anu, Romănia cu Vărgăria intrară tu Uniunea Europeană. Nă hărsimu sh noi ninga tuts romănjlji sh alanti milets tsi băneadză tu Romănia. Deadun tora intrămu tu marea fumealji europeană. Ashi ari armănj europeni tu Gărtsii, Vărgării shi Romănia. Himu ună mileti reghională tu Europa! Vahi pisti altsă anj va s’himu deadunu tu Europa cu armănjlji ditu Arbinishii ică ditu Machidunii. Pănă atumsea, avemu ună noauă borgi: lipseashti s-avemu ună boatsi ti tuts armănjlji tsi băneadză tu

Uniunea Europeană ! 2007 nă dishcljdi ninti nali căljuri.

Tu 23-li di Maiu 2006, Bucureshti, ti Dzuua Natsională n- aspusimu ponlu. Himu iutsido shi nu himu iuva. Tuts alantsă nă tinjisescu, aclo iu bănămu, că himu ună mileti di oaminj lucărtori, tsi sh-mutrescu lucrulu ti fumealji shi ti soi, că nu călcămu shi nu azburămu astrămbu. Ama tu nomuri nu himu iuva, mashi bunj ti chireari! Tuti cărtsăli tsi li angrăpsimu shi li pitricumu la institutsiili a Cratlui angricară multu. Tora nu poati vără s- dzăcă ti armănj că nu suntu ică nu shtiu tsi voru. Ditu 2007 cărtsăli potu s-ducă sh-cama alargu, la institutsiili ditu Europa, că himu mileti europeană. Tora himu nuntru! Căndu earamu nafoară di Europa, Cratlu putea s-dzăcă ca noi shi s-adară cumu va elu! Tricu aestu chiro. Uniunea Europană easti ună căciulă ma mari di Romănia ică di altă văsilii membră.

Te-atsea, 2007 easti unu anu tu cari va s-lucrămu ti amintarea a noastră tu Europa. Consiliul Armănjilor easti un proiectu tsi va adună unu ninga alantu tuts armănjlii dit Balcani. Lucurlu ahurhi! Nă ashteaptă ma multi andamusi cu tuti sutsatili armăneshtsă ditu Balcani shi cu institutsiili europeani. Dzuua Natsională di 23-li di Maiu 2007 va s- hibă semnulu ti tuts atselj tsi voru s- avdă: Himu iutsido, ama vrem s-himu tu aradă! Ashi cumu suntu tuti alanti milets tsi băneadză tu Romănia shi tu Europa.

(Stelian Damov, editorialu tu rivista Armănamea nr. 6 ditu 2007)

©Mariana Bara.

FISHA 8

II . Lexiconlu

1. Azburăts ti textu sh câftats definitsii ti zboarăli: FARA, MILETEA, FUMEALJEA, SOIA.Tsi easti DUNJAUA? Tsi easti LAOLU? Tsi easti LUMEA?Tsi easti VĂSILIA? Tsi easti CRATLU? Tsi easti AMIRĂRIA?

2. Adrats tsercljuri inclusivi di la dipu njiclu la nai ma marli ti noima a zboarăloru di mansusu.

III. Anyrăpsimu

1. Mutrits tu titlu forma Armănjlji (pi silabi: Ar-mănj-lji): tu soni silaba -lji, cu vocala i.Ti idyea itii anyrăpsimu: Romănjlji, Makidonjlji, Gretslji, Americanjlji etc.

IV. Niheam ă yramatică

A. Pluralu:- adjectivlu năi easti ti numi mascuri (unu

preftu NÂU - doi preftsă NĂI).- ama adjectivlu nali easti ti numi feamini

(cali NOAUÂ - căljuri NALI) sh neutri (filmu NĂU - filmi NALI).

ADJECTIVLU mascuru feaminu neutrusingularu NÂU NOAUÂ NÂUpluralu NĂI NALI NALI

Regula la pluralu feaminu easti idyea ca ti numi: steauă - STEALI, mărdzeauă - MĂRDZEALI.Ama ari sh exceptsii: măseauă - măselj, harauă - harei, curauă - curălj.

2. Uidisits adjectivi tu locu di puncti:a) Va s’iesu cama amănatu tu căsăbă c u .......soatsă.b) Va neamu iuva la sihatea .....c) Nj caftu ljirtari diz... că nu u aflaiu cartea.d) Nu lă loară hari.... filmi.

3. Umplets locurli goali cu zborlu uidisitu:„Tsi ... easti vitsinlu?” „Easti turcu.”Cathi....... sh va limba di dadă. T u ti..... shau arădzli a loru.Tsi va s’dzăcă ........... cara s’avdă ahtarilucru?Ca ea mintimenă, nu-ari altă tu tută.............A vea..... multu tu căsăbă...... nu ti hărneashti, a cavai di cari nu u-ari.Tu atsea.........bănămu fără pidimo.Nai ma analtulu munti ditu..........s’cljeamăHimalaya.

2. ANGĂTANU : DISH CLJIDI CĂLJURI (clj, lj aspunu etimologia, zărtsina latină - discludere; callem).Sonlu L ditu clj, lj la yrămusteanjlji văryăreanj nu s’avdi: elj dzăcu ki (dishkidi), i (căiuri).

e) Bănătorlji ditu aestu cratu alăxescu stranji ti yiurtii.f) S ’asparsiră sh .... amaxi tu aesti căljuri.

3. Uidisits zboară tu locu di puncti.Urneki: nelu nău - a tău; neali nali - a tali.a ) ......- ..........; păputsă nali - a mealib ) ...... - ..........; stranji nali - a talic) biligică noauă - a meauă (a mea);......- .......d) sotsu nău - a tău; .......- ........

B. Pronuma CANU, CANĂEasti ufilistită di yrămusteanj tu frazi negativi. Vedz tu limba franceză: aucun, aucune. Avdiljeatslji (pindeanjlji tuts) sh fărshirotslji ufilisescu mash VÂRU, VÂRĂ ică VĂRNU,VÂRNÂ. La fârshirots vloară (vărăoară).______Angătanu anda u ufilisimu aestă pronumă: canu: Nu vini canu. Canăoară nu nj ashteamu ahtari lucru. Cană feată nu vini. vără : Vahi va s’yină vâră. Căti vărăoară s’arădi sh nai ma mintimenlu omu. Vără feată mashi tritsea calea.

©Mariana Bara.

FISHA 9

COLA CARATANA (1 9 1 4 - 1992 )

I . Adyivăsits

S’am intă hoara Horopani tu Gărtsii, tu 23-li di Yinaru 1914 . Dupu sculia greacă vini tu Romănii, anvitsă tu limba romănă. Alumtă shapti anj tu polimu, deapoa featsi tresprăz’ di anj ahapsi comunistă, ti cari anyrăpsi M em orii G hetsim anice. Prota fu poetu tu limba romănă, alăvdatu di critică, ama tu aushaticu anyrăpsi arm ăneashti: A shteptu soarli, Editura Cartea Aromănă, 1985 , 1991 . Bănă sh muri Custantsa. Videts http://www.nicolae-caratana.ro/

T u t u t s i - i f a p tu , z b u r a s h t i n â l im b ă

O, ma s-putearim u s-cunoscu limba a njiurizm ăljei di moscu,

limba ali gljinduri, cripată ca rană, s-acrească cupacilu, unu templu pi dzeană!

Tsi turlii di limbă zburashti merlu căndu-nflureashti?

Cari poati s-u ducă jalea-a unui arburu tsi si usucă

Sh-cari poati s-lj-astingă caimolu a unui omu tsi-lj tricu chirolu?

O, durutslji-a mei vitsinj, cumu zburăscu ascum tili rădzătinj?

Că, ică-i bună, ică-i străm bă, tutu tsi-i faptu zburashti nă limbă!

puizia-al Caratana s-aleadzi prit particularitatea-a ljei cari u-aproachi di puizia-al Tudor Arghezi shi Lucian Blaga, doi alts mări poets romănj dit seculul a nostru. Easti ună puizii a dorului tră limba armănească, tră locurli iu s-ari amintată shi ună puizii di ntribări dramatitsi că a omului nu-lj easti dată s-pitrundă tu mistirghiili a naturiljei.[ ...]Tră Cola Caratana, limba noastră easti: “ . n ă vishteari / ahăndoasă, ahăndoasă / bair di flurii, căntări, / ghinicuvintari n casă. / Limba-a noastră easti căntic, / căntic di jali sh-di numtsă, / zboară veclji di discăntic, / fuldzir tsi talji doi muntsă.”(Limba-a Noastra)

(T iberiu Cunia, Zbor di la Editor ti cartea A shteptu soarli)

©Mariana Bara.

FISHA 9

I I . Adrats m uabeti

1. Ti tsi fenomenu azburashti Caratana?2. Cumu u dukits ideea ti limbă?3. Hits simfuni că zărtsinjli ascum ti azburăscu?4. Tsi tsă adusi nău poemlu?

I I I . Lexiconlu

Ufilisits zboarăli ditu cutarlu galbinu tu frazi:

njurizm ă s’acrească caimO / caimadz zărtsinăturlii - luyii durutu / duruts kiro

1. Omlu lu a rise a sh ti.............. di lilici.2. Niscănti zboară suntu d i ............... gărtsească.3. Anda yini primveara, ah u rh escu .............. bubukili, frăndzăli.4. T in i,.... nj hilje, iu am ănashi păn’ tu aestă oară?5. Mi arisi, ama aestu spectacolu nj adusi m a r i ......tu suflitu.6. Tu hani a v e a .............. multi di prămătii.7. Vreamu multu s’negu la poarta Brandenburgu tu a ts e lu ..............

Angâtanu: “ghinicuvintari“ nu easti zboru arm ănescu (easti unu calcu dupu limba rom ână). Armăneashti dzătsemu VLUYII. Di la aestă rădâtsină: vluyisitu, vluyiseari, vluyisescu.

I I I . Niheam ă yramatică

1. Băgats oară:Omlu s’amintă

easti faptu s’află

2. Dyeafurali dialectali ti Genitivu Dativu numi feamini:- limba a njurizm ăljei (arm ăneashti la tuts),- limba ali gljiduri (yram atica fărshirutească).

3. Conditsia:Ma s’putearim u .............. / Cara s’putearim u ............. (form i arhaitsi, tora poetitsi);Ma s’p u team u ................./ Cara s’puteam u......................Ma s’aveamu putută......................../ Cara s’aveamu putută

©Mariana Bara.

FISHA 10

DUMITRU BACU (1925 - 1997)

I. Adyivăsits

Faptu Gramaticova (tu Gărtsii), bitisi Politehnica di Bucureshti. Deadunu cu ună paree di studentsă, featsi ahapsi com unistă shapti anj (1949 - 1956) Di cara inshi, fudzi Paris, ti tută bana. Easti multu cunuscutu ti cartea PITESTI (1963) iu aspuni bana ditu ahapsi. Cartea fu apridusă tu engleză: The A n ti-H um ans: Student R e - ed u cation in R om an ian Prisons (1971).Armăneashti anyrăpsi poemati - Cîntiţi trî niagarşiri (1996), Bucureshti.

TâtseariDimândari

Ditu veacljea puteariNj-armasi asăndză mash tătseari. Bună dim neatsa,Cu năsă m i-anvălescu. Tălăganu Mardzină di lumiTsăsutu tră dzăli di uraganu — Adunată gljemu!Cljeai di brundz la ushă, Inimă di tseară -Săm bur di jaru sumu cinushă, Cari ts-hărdzi blăstem u?Cip di căsoru, Noaptea pritu păduri,Gljetsu, m ăshcătură di vimtu - Di-aveai gura tu spumi?Sharpi hiuTătseari mută, murmintu! Bună dzuua -

Albă mardzină di vreari,Tătseari hiu, mash tătseari, Oclji di vărculacu,Acu di-ayeaspi-nfăshatu tu njeari. Sh-inim ă di neauă! —Munti di gljetsu sumu apă. Cari ts-virsă fărmacuDispăntică. Antsapă. Tu făntăna aratsi

S h -a p a -i cu lăhtari?Tră apărari, săyită mi facu.Agudescu tăcutu, Bună seara,A răeatsa u shtergu cu fărm acu-” Laie mardzină di hoară,

Suflitlu pri praguPliyuitu - aurlu sh-m oru, Sh-inim ă tu vimtu —Mi zbatu ică mi-nsoru Luchilji savanu traguMash tu tătseari. Pisti gura-ncljisă,D i-aoa sh-năinti nu nj-arm asi Tsi s'andreadzi s-m oară 'Dicătu Nădii, Vireauă, Ashtiptari.

©Mariana Bara.

FISHA 10

II . Lexiconlu

1. Ufilisits tu frazi zboarăli ditu cutarlu galbinu:

tălăyanu cipu di căsoru m ăshcătură yeaspipliyuitu nădii ahărdzi fărmacu lăhtarisavanu adunatu gljemu / stogu săyită

2. Anyrâpsits shcurti texti cu aesti idei:

a) Tu unu giurnalu inshi unu articulu tsi nu vă ariseashti ti unu sportivu tsi vă ari multu hari. Dats ună apandisi online.

b) Ti adunashi tu avionu cu unu sportivu avdzătu, am a nu căidisishi s'azburăshtsă cu năsu. Lj anyrapseshtsă tu Facebook.

c) Fudishi cu trenlu alargu (di Bucureshti tăsh Timishoara) sh avushi kiro ti anyrăpseari. Ama tsă agărshishi laptoplu tu trenu. Ti adari tora?

d) Ancupărashi bileti ti la meciu, am a tsă inshi ambodyiu sh nu niseshi. Tsă aspunj ponlu a unui sotsu.

e) T să băgashi tu umuti s'adari unu sportu, ta s ’ts u ai angătanu sănătatea. Ama nu hii apufusită tsi sportu s'ahurheshtsă.

f) Cathi tahina ts'aveai loată arada s ’aladz tu parcu ună sihati. Ama lu ncljisiră taha ti modernizari. Ancljisu armasi di trei anj sh tora. Anyrăpseshtsă la dimarhii, la unu postu TV.

3. Aflats doauli neologism i ditu prota poemă. Tsi sinonimi cunushtets? tufâni, băcări.

I I I . Niheam ă yramatică

Băgats oară cumu ufilisimu prepozitsia TRĂ (TI):❖ tră dzăli di uraganu❖ tră apărari

Mutrits căti verbi suntu tu doauli poemati sh tsi aspunu aesti verbi.

IV. Axii artistică

Adrats muabeti ti aesti uidiseri di Ama aesti tsi aducu?zboară: Tsi va s 'd ă că aua “mardzini”?

inimă di tseară inimă di neauă inimă tu vimtu

mardzină di lumi albă mardzină di vreari laie mardzină di hoară

Tsi adutsi tu poem ă difturusearea? Aflats vără ligătură anam isa di INIMĂTsi va s 'd zăcă aua "inimă”? s h MARDZINĂ?

©Mariana Bara.

FISHA 11

GICA GODI ( 1 9 3 9 )

I. Adyivăsits

S’amintă Cadrilateru, tu hoara Cavarna (tora tu Văryării), tu 13-li di Brumaru 1939. Criscu tu hoara Beidaud (Tulcea). Spudăxi / anvitsă la Universitatea di Bucureshti, deapoa fu profesoru di engleză Custantsa. Ninti di anlu 1990 fudzi ditu Romănii, tora băneadză New York.Fu unlu di protslji anvitsats armănj ditu Romănii dupu 1960 tsi ascoasi tu miydani tu formă modernă folclorlu armănescu. Sh adră prota ună paree di căntători cu boatsea, deapoa ună orchestră, anyrăpsi căntitsi (zboară sh iho) sh li căntă. Publică ma multi CD-uri cu muzică multu vrută tu armănami. Tu 2006 tipusi ună carti di poemati, Doruri shi Miraki.

HLAMBURA

Treambură vimtulu, treambură Pirifană hlambură,Tu yisu-anyisată,Cu zori amintată,Sufliti s-deapiră,Ocljii ascapiră.

Hlambură-yishteari,Cărună di vreari, Hlambură-puteari,Armă tri-alumtari,Ti Naua Minari, Hlambură-avyiulii,Ti Naua Hăryii...

Hlambură, hlămburaki,A farăljei miraki,Lja ambrustela,Călăudză nifrămtă,Pirifană, sămtă,Ascoală ditu somnu Ininji tsi dormu,

Fă-li s-ampatură Irghilii nividzuti,A săndzălui băruti...

Hlambură, hlămburauă,Farăljei harauă,Arupi-lj ti daima pirdeadzlji di scutidi S-ti videmu Ditu Dată Sh-ditu Ascăpitată,S-ti duchimu,S-ti hărsimu,S-ti vigljemu,S-ti-ascăpămu di blăstemu,S-ti purtămu,S-ti-alăvdămu,Dealihea s-lu-adrămu Yislu tsi-nyisămu.

Treambură vimtulu, treambură Pusimată hlambură...

Ca unu tsi-i aveamu mirachea a muzicăljei di tuti genurli, sh atsea corală, mi hărsii s-avdu una hopă, cu multsă anj năpoi (anlji '70 ), că studentsălji di la Universitatea di Brasov au ună parei corală cari căntă sh armăneashti sh-că animatorlu a ljei easti profesorlu Vasili Barba.Hăbarea yinea dupu ună duchimăsiri, dealihea nitihiroasă, tsi u featsimu sh noi Constanta deadunu cu profesorlu Dumitru Galavu.

Cu ljirtari că dishcljidu aua ună paranteză. Aveamu nchisită ună parei corală armănească, ama tu anjlji atsei eara nica proaspiti fuvirserli di stalinismu.Lumea armănească, maxusu tu Dobrogea, eara nica aspăreată di tuti stinahurli ditu anjlji '50-'60, mea sh ma amănatu, căndu ună parei di tiniri di Sinoia fură arcats tu ahapsi cătse căntară "Dimăndarea Părintească".

Urdinămu unu anu sh trapsimu mănă, duchimu că hrioshlji nă păshtea... Idyili pătsără ma năpoi sh armănjlji di Bucureshti cumăndăsits di muzicianlu Ghiorghi Bujduveanu.Nj-aducu deapoaia aminti di imprimarea a puiziiloru cu ună parei di armănji durusits, in cap cu marli actoru Toma Caragiu, tsi u apruchemu ca unu evenimentu tu atselu chiro. Initsiatorlu - profesorluuniversitaru Vasili Barba.

(G. Godi, Unu armanu cu steaua, tu “Zborlu a nostru”, anlu XXV, nr.1-2, 2009, frăndza 46; cumată)

©Mariana Bara.

FISHA 11

II . Lexiconlu

1. Avets hăbari tsi suntu aesti zboară ditu poemă? Dats lă ună exiyisi:a) yishteari f) bărutib) avyiulii g) Datăc) hăryii h) Ascăpitatăd) sămtă i) pusimatăe) ampatură

2. Ufilisits li tu alti frazi:Tămpănarlu sh atsleu tsi bătea......fură călisits ti zaifeti.Tu dzuua......di StăMării s’acătsă tută hoara n coru.Ditu ... păn’ t u ............ yiurtisiră mărlji, iara cilimeanjli.......pitu livadea teasă, veardi.

I I I . Niheam ă yramatică

1. Băgats oară:

s-deapiră - mi dipiramu - n’aveamu dipirată

lja ambrustela - lo cumandulu (deacunapuda): u kiru banderea / panderea

tri-alumtari______ t(r)i-adzătseari tri-aspuneari ti-avindeari______dusi n ’tri-apă

2. Mutrits ma nghiosu ndoauă paradiymi sh deapoa adrats nali frazi:

Teta nă ashtiptă multu ghini, s’dipiră tră noi. Easti multu dipirată. S’dipiră di plăngu. Pomlu s’deapiră di vimtu.

Di cara criscu, ficiorlu lo ambrustela.Aesti suntu imishi te-ancupărari ta s’adrămu pikmezi.

3. Cumu aspunemu LIGĂTURA A KIROLUI cu atsea tsi adrămu (actsiuni):Di nai ma tricutlu kiro păn’ tora (tu aestă oară), avemu armăneashti trei fazi:

a) nai ma tricutlu kiro - aveamu căftată, aveamu faptă, aveamu adrată ;b) unu kiro anda di aradă dizvărteamu ună actsiuni - caftamu, fatseamu, adramu;c) unu kiro tsi u dipisimu actsiunea - caftamu, featsimu, adramu.

Căndu vremu s’dzătsemu că vărăoară s’ari tihisită s’adrămu tsiva, ama nu aradă, nu aseara, nu tu unu kiro datu, aspunemu aestă ashi :

amu tricută pre-aclo (s’tihisi s’trecu pre-aclo); amu avdzătă ahtari habari (vărăoară).Tutu ashi putemu s’aspunemu că nu shtimu siyura desi s’featsi unu lucru :

_______ njiclu ari plamta (vahi plămsi) ; ploaia ari diaăsită (ama nu shtiu, va s’vedu desi dinăsi).TU ATSELU KIRO aveamu adrată ună parei -

dupu ndoi anj ahurhimu s’căntămu deadunu ma multsă - deapoa alăgamu tu turnee -

TORA adrămu unu nău CD.

©Mariana Bara.

FISHA 12

COLA FUDULEA (1940)

I . Adyivăsits

Faptu 5-li di Y inaru 1940 tu hoara Toccilar (sem tea Balcic, C adrilater), dipisi Facultatea ti N dreptu Bucureshti. Lucră ca juristu , procuroru, avocatu Custantsa. P rota publică cartea di poem i pi arm ăneashti, T recu a n jl ji sh u lin aru (1985), deapoa ună di shcurti isturii ti shicaie, V âră noauă, vâră v eaclje (1986). A dună tu 1998 cum ătsli di proză tu trei volum i A esh tsă A rm ăn j - O am in j d itu p irm ith i. A flăm u tu eali lum ea arm ănească ditu locurli di zăm ani di iu viniră dupu 1925 sh lum ea di aua, ditu Rom ănii.

I I . Avdzăts

C ă n t ă F ă r s h i r o t s i l j(cum ată)

A veam u avdzătă io sh-alti ori, tu ahăti alti arădz, cum u căntă fărshirotsilj, m a nu dipu sh-ashi. Earam u m ashi oclji sh-ureclji.

M ushuteatsa a cănticlui fărshirutescu yin i di-aclo că la elj nu căntă unu, doi i m ashi-ndoi oam inj. C ăntă tuts! U nlu di elj lu -ahurheashti, altu "u lu lja ", dupu elu, sh-tuts alantsă tragu niholu, dim ec, ashi, agiută. A ua, la aestu niho, easti tută m ushuteatsa a cănticlui, aestu niho ti-acatsă tu m ăyie, di tsă si pari că tută casa easti m ăyipsită [... ].

Cari arm ănu nu-ari m irachi ti căntari? C ănticlu avdzătu di la ahtări oam inji easti cum u-i cuzunaclu dupu m ăcari, i ună lingură di n jeari tahina, pi inim a agiună sh-cu gura am ară-pilonju. Tuti au tu lum ea aestă aradă, ashi că unu cănticu aleptu, ună boatsi ayisită lipseashti s-yină ca tsiva cari ti-aundzi pi-arană i tsă-ndultseashti suflitlu.

Lj vini arada sh-alu G hiorghi C elea ...! D uchim u aestă, dupu tătsearea cari s- alăsa tu udă. N u că paplu C elea eara vără di-atselj cari voru pălăcărseari ta s- căntă, m a haraua, m area harauă, va niheam ă ashtiptari, ta s-hibă m a m plină shi s-u gushtsă m a ghini. [ . ]

Papu C elea nu-ntriba cari va s-hibă atselu cari va-lj lja cănticlu. Shtea elu, shtea shi-alantsă, di la alti arădz, că tin jia aestă nu easti ti cari s-hibă. A hurhi c ă n t ic lu . Boatsea m iryiuluseashti sh-după m ashi trei zboară s-alină, s-alină: "Aidi, task la treili, more, marmari".

©Mariana Bara.

FISHA 12

I I I . Adrats m u a b e ti

1. Tsi dukeari ari autorlu ti cănticlu fărshirutescu?2. Ca tsii turlii / luyii căntă fărshirotsilj?3. V ă ariseashti aestă căntari? Iu u avets avdzătă?

IV . Lexiconlu

U m p lets aesti frazi cu zboară d itu textu:1. N u vin i unu, doi i .. .. oaspits. Vini tută soia.2. Tahinărli, va s 'u ljai hapca . . .3. O aspitslji v o r u ....., voru kirniseari.4. Boatsea .... sh dipuni.5. La fărshirots, unlu căntă sh alantsă tragu ....6. Tuti lucărli sh au a loru.

a) ashtip tari b) m ash i-n d oi c) n ih o lud) p i in im a agiu nă e) arada f) s-a lin ă

V. Niheam ă yramatică

Uidisits dupu urneki alanti verbi / frazi:

VA LIPSEASHTI PRINDILa yeatru va ashtiptari.La yeatru va s'ashtiptămu.

La yeatru lipseashti s'ashtiptămu.

La yeatru prindi s'ashtiptămu.

Lucurlu va avinari.

Măcarea va hirbeari.

Lipseashti s'fugu deayonjea tahinărli.Lipseashti s'tritsemu apuntea.

Daima prindi s'nă avemu mintea cu noi.Aoaltari prindea s'aveats vinită deadunu.

©Mariana Bara.

FISHA 13

ILIA COLONJA (1943 - 20 1 3 )

I. Adyivăsits

Al pap ălj si amintară patru ficiori shi tsintsi feati, ma, tu anlu 1944, un ficior lj-ul vătămară comunishtilj arbinesh. Shi mă-sa ali ată eara di soea Beza. Pistusescu că escu heamă soe cu Marcu Beza.Ma ninti, noi avem fută rămănj numadz, alăgam nsus-hima. Mini mi-amintai tu-ună călivă, tu anlu 1943. Tu anlu 1955 nă dusim tu ună fermă di tutipută di-a statlui. Aclo avea sculii shi mini acătsai să nvets tu ilichia di doisprădzatsi di-anj. Lipsea s-fac shcoală, că trădzeam di ciciorlu atsel stăngul shi nu puteam s-mi ljau cu tutiputa, ca tată-nju.După tsi bitisii patruli clasi dit ahiurhită la turăshtea-a noastră, mi dush, trei anj ma nclo, tu-ună hoară vără săhati diparti di turăshti. [...]Dicara bitisii shaptili clasi, căftai a statlui s-mi pitreacă ma nsus, la vără shcoală prufisiunală. Di ispetea-al lali vătămat di comunishti, nu mi pitricură. Mi dush un an la ghimnaz, Cunispuli, tu Sudlu-ali Arbinshii. Aclo lipsea s- dăm păradz, că durnjam tu convict. Păradz nu aveam, ti-atsea căftai năpoi s-mi pitreacă la vără shcoală prufisiunală, cu bursă. Mi pitricură cu bursă di stat Tirana, la tehnicumlu icunomic. [...]Labova lucrai ca normistu, deapoaea mi dusiră Andon Poci ca shef ali logarii. Tu anlu 1975, ligară niscăntsă rămănj din Andon Poci. Un di năsh lu-aveam sots shi elj minduea că earam ligat cu năs. Mi scoasiră di la logarii. Mi-alăsară ti niscăntu chiro fără lucru, ma nclo mi băgară păndar. [...]Scriai după rialismul sutsialistu, ma-nj dzătsea că cad tu naturalismu shi nu-nj li tipusea faptili. Ti ndridzearea-a frazilor mi alăvda. Unăoară featsiră etimă ună libră cu spuneri ti tipuseari, cari u-arăsiră multu, ma ti ciudii u anulară tipusearea. Fără di altă di ispetea a biugrafiiljei. La noi nu s'alăsa ta s-tipusească fapti di-a atsilor cu biugrafii uruti ti comunishti. Trapshu mănă di scriari.După tsi s-arăzvui dictatura, eara Spiru Fuchi atsel cari mi băgă tu shteari că limba-a noastră si scrii. Shi acătsai să scriu tu limba-a mea.Di natură escu romantic, njilăos, durut shi voi să stau tu singurami.

(Ilia Colonja, Tu Ioc di biugrafii)

SUM MER ( c u m a t â )

Eara ună seară heamă ca avroasă di toamnă. Aveam ishită ma nclo di hoară shi ma shideam stri cali, sum un mer ncărcat di poami, cari sălghea njurizmă bună. Avrigăra di mini nu s- videa om. [... ]Căndu ma mutream pi-atselj gătunj, di partea di nastănga avdzăi ună boatsi di feamină:- Cătse stai singur aestă seară?Turnai caplu cătă aclo shi vidzui Vanghea.Ea eara mărtată un an ma ninti shi di- atumtsea nu u-aveam vidzutâ altăoară. Căndu eara feată, ori după ori nj-si apruchea shi mi mutrea tu oclji ca cihtâsitâ. Nj-si părea canda dit ocljilj a ljei albashtri izvura ună lunjină caldă, cari nj-intra diunăoară tu inimă. U arăseam, ma năsă eara isusistă, ti-atsea nu loam curai s-u bash. Mindueam că va fac picat, ma s-u băsham. Ahtari earam firmitat di adetsli a noastri.- Căndu vinjishi? u ntribai shi timshu măna cătă năsă.- Asarnoaptea.

Shi Vanghea mi băshe pi budză multi ori. Aestă eara niapăndăxită ti mini, ti-atsea arămash ca cihtăsit. Ma nclo arupshu un mer coptu shi-lj lu ded a ljei. Acătsă s-măshcă merlu mutrindalui pi mini minduită.- Easti dultsi, dăsi.- Shi s-nu eara dultsi, va s-adăra ahtari tu mănjli-a tali, Vanghe...- Dealihea, lăi?- Dealihea...- Tora ti-aduchish ta s-nji dzăts ahtări zboară? “Tsi glar am fută - nj dzăsh cu mintea - ea mi- ari arăsită shi mini-lj shideam aratsi.” [...]- Cum di ishish cătă aoa? u ntribai. [...]Putea s’arupă ea ishăsh, ma-l vrea dit mănjli-a meali!Lj ded trei meari. Dzăsh năpoi cu mintea că aveam fută glar! N cap nj-asunară zboarăli a ljei [...].- Va stai dzăli?- Nu, va fug măni...- Ah, nj-ascăpă a njia dit inimă.- Cătse ti uhtashi, lăi?

©Mariana Bara.

FISHA 13

II . Băgats oară

Aflămu tu doauli texti ma multi formi dialectali fărshiruteshtsă:pistusescu avrigăra

ata am fută / avem fută

I I I . Lexiconlu

Umplets locurli goali cu zboarăli aspusi ahoryea:

1. Himu soi cu Beza, dzătsi ....2. Nă..... doilji tu idyiulu anu.3. Vini tută dunjaua l a .....a noastă.4. Ti atsea.... ficiorlji armasiră

acasă, s’u dipisească huzmetea.5. Cărtsă avdzăti ..... Moscopole.6. Videamu.... ahtari

mushtuteatsă!7. S’himu sh noi tu aradă, .... aushlu.8. Di cara vidzu că nu aminta tsiva,

....di emburlâki.9. Pap-su avea...... multă, oi

nimisurati, căpri, calj.

IV. Adrats muabeti

1. Tsi anyrăpseashti ti isturia bănatăIlia Colonja?

2. Cumu u zuyrăpseashti dzuua Summer?

V. Niheam ă yramatică

1. MI AMINTAIUmini mi-amintaiu - tini ti-amintashihiu aminată iarna (escu amintată iarna)alu papu lj si amintarănjiclu s’amintădada sh amintă cilimeanu

2. AMINTUamintaiu multsă paradz avumu amintaticu

3. NJ AMU CĂSHTIGAva s ’dzâcâ : amu angătanu s’nj adaru lucurlu, adunu gaile s’adaru lucru bunu, nj avinu lucurlu.

Alti zboară suntu ditu albaneză: logarii (contabilitati), librâ (carti), convict (inernat). Editorlu T.Cunia spuni că alăxi zboară dialectali ditu hoara a autorlui cu zboară cama cunuscuti. Ti urneki: sati - sâhati.

a) ispetib) atac) s’uhtăd) amintămu

e) tipuseaf) turăshtig) trapsi mănăh) tutipută

i) stri cali

3. Boatsea tsi pirmituseashti easti anvirinată, hărsită i altă turlii?

4. Cumu azburashti Vanghea? Tsi gaile adună?

4. MI ARISEASHTIcartea mi ariseashti - merlu mi arisheashti mi arisi feata - nă arisiră nalili stranji

nă ariseashti cănticlu - nă ariseashti giucarea nă ariseashti s’nă alinămu tu muntsă

5. NJ ARI HARIcartea nj ari hari - merlu tsă ari hari nj avu hari feara - nă avură hari nalili stranji

nă ari hari cănticlu - nă ari hari giucarea nă ari hari s’nă alinămu tu muntsă

Anaătanu: nu li mintits aesti v erb i!

©Mariana Bara.

FISHA 14

KIRA IORGOVEANU-MANTSU (1948)

I . A d y iv ă sits

S’amintă Baschioi (Nicolae Bălcescu), tu Romanii. Dipisi Facultatea di filologii Bucureshti, lucră tu editura Minerva. Tu 1986 fu dascală ti protlu cursu di limbă sh literatură armănească la Universitatea di Freibourg, deapoa fu redactoru la rivista Zborlu a nostru.PU BLIC A pi lim ba armănească: Antologie de poezie populara aromâna (1977); Mihai Eminescu, Poezii, tricuti pi armăneashti deadunu cu Ioan Cutova, Costa Guli, George Perdichi (1982); Steaua di doru (1982); Un veac de poezie aromână, deadunu cu Hristu Căndroveanu (1985); Pirmithi di sumu aumbra cupacilui (1996); Ahapsi lingvisticâ / Condamnare lingvistică (1997); Arâchirea ali maie (tu Rivista di Litiraturâ shi Studii Armâni, 2004); Ainodekam (2013).

Cărvanea a zboarăloru

Tsi-adaru ? m i-ntreghi A m u zboarăli an g ătan u ...L i-adunu cathi dzuuă:A lbi zboară, lai zboară S-dispartu, iara s-m intescu ,L ă grescu, li zăptăsescu,L i hărsescu, li văryescu T u cărvani li chindruescu!

Tsi-adaru? m i-ntreghi C ărvanea di zboară am u angătanu D zu ă di dzuă m induescu C ătă iu s-u-anchisescu .Căljurli veclji nu ducu iuva T oarăli tuti ploaia li la!Căndu păpănjilji m ăna cărvănj tu B alcan jiZ boarăli tuti eara ca aslanj V ăzea Pindulu di zborlu-arm ănescu A dză ciuciuratu, ascum tu, furescu!

Tsi-adaru? m i-ntreghi C ărvanea di zboară avegljiu A shteptu cărvănaru s-anchisească Pindulu diznou s-aruiască!

A scultă: vreava di zboară cum u căntăN u-ari oară m a aleaptă, m a sămtă!

Agărshitili zboară

Z boarăli — stranji arcati pi teli - M uhlidzără di-ashtiptari!A gărshiti, li bati vim tulu sh-ploaia! T ritsets ningă eali — sh-eali tacu: N u-au anacră s-grească!

Z boarăli — stranj arcati pi teli: Cum ăts di m ini-arupti!D urearea-a loru canda-i m ashi a m eaC ă voi tritsets pi ninga eali Sh-nu li-adunats, sh-li-alăsats T easi, căpăiti, pi telea-a chirolui:

C hiro tsi-arupi, m atsină,-ngljiti ... Z boarăli pi teli - căpăiti!

©Mariana Bara.

FISHA 14

II . Lexiconlu

U filisits tu m uabeti sh deapoa anyrăpsits frazi cu aesti zboară: Ti urneki: cathi dzuuă — Cathi dzuuă amănu la lucru păn’ dicserli.

1. zăptăsescu, zăptăseari —............2. cătă iu —.......................3. cărvani —.........................4. văzea —.............................5. avegljiu —.......................6. vreavă — .......................7. muhlidzără, muhlidzătu, muhlă8. nu-amu anacră —.......................9. pi teli - .......................10. mintescu —......................

I I I . Uidii stilistică

Mutrits li aesti zboară, uidisiti arada di poetesă:

Cărvanea di zboară vreava di zboarăZboarăli tuti eara ca aslanj

Zboarăli - stranji arcati pi teliMuhlidzără di-ashtiptari!Agărshiti, li bati vimtulu sh-ploaia!

Teasi, căpăiti, pi telea-a chirolui

IV. Axii artistică

1. Tsi aducu ma nsusu tu poemi?2. Cumu s'leagă protlu poemu cu alantu?3. Tsi ponu ari poetesa? Ama tini?4. Cu cari azburashti poetesa (VOI tritsets pi ninga eali / Sh-nu li-adunats)?

V. Niheam ă yramatică

Anyrăpsimu dupu nomurli ditu limba armănească:

NUMIsg. pl. sg. pl.

fa r ’ di articulu cu articu lumascuru aslanu aslanj aslanlu aslanjljifeaminu cărvani cărvănj cărvanea cărvănj lineutru stranju stranji stranjlu stranjili

Angătanu: dzătsemu aslanu (-u ditu soni easti shcurtu). Tutu ashi angătanu, ficioru, lupu, pomu etc. daima dupu ună consoană singură tu soni. Ma s’hibă doauă, -u s’fatsi lungu (silabă): lemnu, preftu.

©Mariana Bara.

FISHA 15

STERYIU DARDACULI (1947)

I. Adyivăsits

S-am intă la 8-li di A vgustu 1947, tu G ărtsii. Tradzi zărtsina di avdzăta hoara Perivoli, tu Pindu. D ardaculi easti unlu di nai m a avdzătslji căntători arm ănj ditu G ărtsii, cu căntitsi arm ăneshtsă ditu Epiru sh Tesalii. Fu protlu căntătoru ditu G ărtsie tsi scoasi ploaci cu căntitsi pi lim ba arm ănească, ahurhinda cu 1982. D ardaculi easti dealihea poetu, ti itia că anyrăpsi m ulti căntitsi cu zboarăli a lui. Tu C D -lu A rm ăn am i-n j vrută, noauă di atseali dospră' căntitsi suntu (zboară sh iho) adrati di năsu: Mushată Yrămusteană; Vreare, vreare; O, lea tetă sh tini lale; Feati, feati, voi mushati; Flurica amea; Cănticlu a Armănjloru; Soarle amel; Lilice sh primuveari; Birbilj primuveari.

B irb il ju p rim u veari

A ide b irbilju prim uveari Cu boatsi ca di yisu Sh gura di gljetsu sh-neauă Suflitu-nj m ăcashi...

Oo, prim uveari - săndză-a m elu Boatsi ca di birbilju Ia căntă cănticlu tsi voi Că sotsu m i-adraiu cu dorlu...

A idi, m ore făntănă-aratsi Shi soari ditu Brum aru S-bănedz, ti am u tu vreari M usheată prim uveari!

O , lea tetă sh tin i la le

O, lea tetă sh tini lale, lailu-nji Oi fitica m ushutică, vruta-n ji

Tsi ari oclju ca m ărdzeauă, vruta-n ji Sh cu cundilju easti faptă, nveasta-nji

B u dz'arosh i ca cireashi, vruta-n ji Shi tru inim ă m i arsi, nveasta-n ji

V ultularu va n j-m i adaru, vruta-n ji Lăndurica-nji s-u arapu, nveasta-n ji

B iligiki sh nel vizantinu, vruta-n ji V a n j-tsă trecu tu alba-ts m ănă, nveasta-nji.

(tricuti dupu ascultarea cu angătanu a CD-lui Armănami-nj vruta)

Tu youtube aua (cu numa Aidi tetă sh-tini lale): https://www.youtube.com/watch?v=PWAtwcdNBnQ

©Mariana Bara.

FISHA 15

II. L exicon lu

1. Ufilisits tu frazi zboarăli:birbilju, vultularu, landurica, vizantinu, biligiki

2. Umplets locurli goali cu zborlu uidisitu:Fitica easti multu.......Lu ari........ ca mărdzeaua.

III. A nyrăp sim u

1. LJU, CLJU sh GLJ.Birbilju (pi silabi: Bir-bilju): tu silaba ditu soni vocala easti i, deapoa yini L cu giumta' di i (lj) sh -u ditu soni, schurtu.Oclju (ditu lat. oculum, oclum).Gljetsu (ditu lat. glaciem), -u shcurtu.

IV. N ih eam ă yram atică

1. NJ posesivu Feaminu: invariabilu nj. Ma multu ti numi feamini (di aradă ică afectivu).Mascuru: nju, nj (ma psănu).

numa mascuru feaminu neutrusing. tată nju

frati nju hilju nju lal'nju

lailu-nj

dada-njhiljea-njmuma-njsora-njnveasta-njsteaua-njmshata-njvruta-njlaia-njmărata-nj

suflitlu-nj

Di aradă, aesti numi feamini suntu ufilisiti sh ca vocativi:Tsi adari, muma-nj?; Ghini vinishi, steaua-nj! Anda nji ari accentu, numa ari articolu:Tsi adari, muma-nji?; Ghini vinishi, steau-nji!

Minduiamu că va u arapu .... , amanu fu efcula.Tsi va treacă...........? Unu nelu.Lu avea multu tu ............Multi căntitsli suntu di .............Birbilju daima căntă.........Primverli s'avdu multsă..............

2. NJ sh NJI.Suflitlu-nj ( su-fli-tlunj): sonlu N cu i shcurtu (nj) gritu fără accentu.Lailu-nji, vruta-nji, nveasta-nji: aua nji easti silabă ahoryea, cu accentu, ti atsea lu nyrăpsimu -i.

Angătanu: tu vocativu suntu cu -ă, tu N-Ac suntu cu articolu -a: Dada-nj ari trei surari. U vidzuiu vruta-nj iu tritsea calea.

2. Uidisits posesivi tu locu di puncti:a) Topa....avea ansărită nafoară di uboru.b) Iu dusi dada... ?c) Fitică...., shedz fronimă!d) Suflitlu... vrea loari cu buna.e) Alăvdară multu purtaticlu....

3. Uidisits alti posesivi (ts, lj) tu locu di puncti. Urneki: Njeata-lj na harsi suflitlu.a) Mi aveamu adunată mashi cu dada....b) Tini iu u vidzushi prota vruta...?c) Mi turnaiu tora di la casa..., nu avea vărnu aclo.d) Măna... easti hrisusită, oclju di omu adară.e) Numa... easti Kiratsă.

©Mariana Bara.

FISHA 16

DINA CUVATA (1952)

I. Adyivăsits

Faptu tu 9 di Alunar, anlu 1952, tu hoară Dubrushana, ningă Shtip, tu R. Makedunia, easti prezidentu a sutsatăljei "Unia ti cultura-a Armănjlor dit Makidunii". Ari ună operă importantă ca scriitoru, apriducătoru, folcloristu. Adutsemu aminti aua ndoauă titluri: : Zghic di Moarti, Editura Cartea Aromănă, 1989, Sărmănitsa (proză shcurtă), Editura Cartea Aromănă, 1990; Abetsedar Armănescu (deadunu cu Mita Garofil sh Dionisii Papatsafa), Sammarina, 1994; Picurarlu di la Pind: Antologhiea-a Puizţiljei Armănească, sec. X IX shi XX, Unia ti cultura-a Armănjlor dit Machidunii, 2001. Apridusi: Divina Comedii, 2001; Bibliea: Samta Scriptura, 2004, Odiseia, 2006 etc. Editeadză rivista Grailu Armănescu.

D Z Ă LILI-A L D U M ID ZĂ

Tuti sh multi-s dzălili al Dumidză.Dzăli cu căldură shi-arătsimi,Dzăli lălători shi dzăli di sărbători,Dzăli purinti shi dzăli marsini,Dzăli di trimir sh-dzăli di preasini,

[•••]Dzăli-a noasti shi dzăli xeani,Dzăli albi shi dzăli lai,Dzăli di treiseara shi di grăpnii,Dzăli cu harauuă shi dzăli cu plăngu,Dzăli cu numtsă shi cu iurtuseri,Dzăli cu pătăgiunj shi cu-ngrupăciunj,Dzăli cu shedintsă parlamentari,Dzăli s’videmu tsi-a nă spună domnul Solana Dzăli tsi s’tsănu aminti shi dzăli tsi

s’agărshescu.. .

E ta aestă sh-treatsi ashitsi Eta-a curi bunjli-aushi lj dzăsirăMerdeven dunjea.

Dumidzali-m, aleadzi ‘nă oarăUnă dzuuă tu cariHărăcoki va s’hibă shi-Armănjlji!

Tinirlji di ază, sh atselj di mani, nu lipseashti s’agărshească că u au shi borgea ca s’li traducă creatsiili ditu Literatura Armănească pi limbili internatsionali shi cu atsea va li facă cănăscuti ti ună dunjeai ntreagă. Cara s’nă cănoască atselj dit Ivropea sh dit lumea tută, altă turlii va s’mătrească pi noi Armănjlji.Tinirlji scriitori lipseashti sh nica ma vărtos s’dănăsească tu-ardărikili atsilor cari lugursescu că Limba Armănească easti ună altă limbă, cu tuti alanti limbi romanitsi shi nu mash un dialectu, cum lugursescu niscăntsă ausheats ăntricats cu ideea a rumănismului.

Mini borgea a mea nj-u scosh, tora armăni altsă shi-u spună minduiarea.(Dina Cuvata, Scriitori armăneshtsă — una carti tsi nă lipsea, 2001)

S-N U DATS D I P U IZ IE A A MEA!

Mini-nyrăpsii ‘nă puizii ti tată-nju,T i dadă-mea, ti oaminjlji di-anvărliga di mini. Deapoaea — ahurhii s-u frimit, s-u frec,Ca-atsel tsi li adară poacili di nigljina.Tu soni nj si păru musheat lucru —Shasi dzăli — ashitsi lucrai.A shaptea nj dzăsh cu mintea,Va s’apustusescu !Shi, ca ghini mi discurmai,Cum fac masturlji tuts!

Lunea — ia s’vedz ciudii:Tu loclu a tată-njui shidea Ascăpătorlu,Tu loclu a dadă-meai Stă-Măriea,Tu loclu-a oaminjlor Oani Pătidzătorlu shi- Sămtăslji!

Tsi musheat lucru adrai, nj dzăsh cu mintea!

©Mariana Bara.

FISHA 16

II . Lexiconlu

1. Bâgats oara noima a zboarâloru tsi shedu arada cu numa D ZA LI:Mâtori di sărbători purinti marsini

di trimir di preasinixeani di treiseara di grâpniicu harauuâ cu plângucu numtsâ cu iurtusericu pâtâgiunj cu-ngrupâciunj

2. Adrats muabeti ti arâdzli aspusi cu aesti zboarâ.3. Ufilisits li zboarâli ditu cutarlu galbinu tu frazi:

a) Lunea sh martsa adrămu mâcâri ................, amanjercurea sh vinirea mâcârli va s’h ib â .....................b) Easti dipu lândzitu, bâneadzâ pi dzâli.............c) .................. lâ anyilicea tu prosupi.d) meslu aestu avemu patru ...............: dzuua diaminari alu Yiani, dzuua di numâ ali dadi, deapoa V anghilizmolu.e) Dzâlili anda lucrâmu, lâmu, su ntu ....................f) Mâcarea fârâ carni e a sti....................g) Cându yinea treili Miri s’aspunâ tihea a njiclui?h) Sh u tricu bana cu gaileadz, cu nvirinu, c u ......

I I I . Anyrăpsimu

1. Mutrits urnekea sh anyrâpsits zborlu uidisitu:harauă hăriosu, hărioasă

spâstritu, spâstritâyinati

zilipsitu, zilipsitâvluyiitâmahi

limosu, limoasâeryuznjii

2. Aflats sinonimi ti zborlu s’ancaceara.3. Uidisits li yramili ta s’aflats zborlu ascumtu: R I N R Ă D A U

4. Anyrâspsit zborlu xiki:Kicutli d i ......nu lu avdzârâ anda fudzi.Gurâ ari s h ......nu-ari.Easti multu axi, p erlu ..................Va s’shedu mpadi, nj y in i..................................s’featsi, vârâ nu lu mata vidzu.

IV. Niheam ă yramatică

dats di io / di mini etc. - [rom. atingeţi]

facu arihati — mi discurmu

s’adutsi ca jujunaru - [rom. nu are astâmpăr]

mi facu pishmanu - [rom. regret]

hiu cu doauli cicioari tu unăpăputsă - hiu tu dilemâ

Verbi frazali (expresii):

afanu s’featsi - [rom. a dispărut]

s’arcă de-amplatea [rom. s-a opus]

toarnă zboru - [rom. replică, se contrazice]

u lo ti tamamu - u pistipsi

lj acustă lucurlu — [rom. este eficient]

lj acatsă măna — [rom. este îndemânatic]

lj acatsă caplu — [rom. este inteligent]

lj acatsă ocljulu — [rom. este capabil, curajos]

acatsă n keari — [rom. neagâ]

keari torlu — [rom. evitâ sâ dea un râspuns clar]

mi shintescu — nu li adaru lucârli ayonjea, keru kirolu mi shitiră soatsâli — eali mi featsirâ s’u keru oara, s’amânu

©Mariana Bara.

FISHA 17

MIHALI PREFTI (1953)

I. Adyivăsits

Poetlu s’amintă Dobrogea, featsi studii filologitsi, lucră ca profesoru di limba engleză. Dupu 1990 emigra Canada, iu sh treatsi sihătsli di arihati cu dorlu ti cultura armănească : anyrăpseashti poezii, compuni căntitsi armăneshtsă. Protlu volumu alănci Bucureshti, Durut Iho, 1987, Editura Litera. Apridusi filosofii (orientală, latină) pi armăneashti. Tu 1996 publică (tu colectsia Caieti Zborlu a nostru), Meru Ancrutsileatupi Hlambură. Ascoasi CD-uri cu muzică di zămani, iu bati flautlu sh clarina: Giuvăiri di căntitsi pop armăneshtsă, Kindinari di turnari, Clirunonilli sh alti.

BANĂ

Nj-i si fânărsi dinintiHristolu, anduplicatu

Cu ‘nă crutsi di-anumirea.Sh-pi crutsi

AncrutsiljatuUnu meru.

P O E M I E T IM I

Io hiu poet cu tihi,Nu mi frimit multu ti poemi Li ljeau etimi di la oaminj.Ma s’voi unu poemu,Shedu muabeti cu unu omu,Cu unu pom u...Niscănti ori tragu cu urecljea:Tuts ănj da poemi,Altsâ nj da fără zboară;T i zboară, nai ma efcul lucru. Poemi, poemi shed cu bratsăli teasi Shi nj grescu di pri iutsido S’li trecu tu cartea a kirolui.

D U L T SE A LIM BĂ D I ZĂMANI

Hiu un pom di arteri sh vini,Rădzătinli a meali — hipti tu kiro!Sh suntu multu ma lundză di mini —Pomlu di arteri, sh di v i n i .

Frăndzăli nj suntu zboarăli Tsi lu-avreadză suflitlu tu căroari,Sh lilicili amintă zboară — iamishi Pi lumaki aplicati di tuts.

Arupets-li shi umplets-vă gura Cu dultseamea a loru!Mi frăngu pănă di padi S’mi agiungă sh fic iu rits lji.

Unâ thimisiri şi ndoauâ minduiri ti poesia alu M ihali al Prefti şi mira armânamil’ei Prefti nu şi-u plândzi eleyiacu mira, ama va si-achicâseascâ aestâ şcretâ mirâ a armânamil’ei ş-caftâ tru aestâ mirâ unâ noimâ.

Mplinâ di hâri ş-di greauâ isturie — / Ditu sinuri işi a noastrâ Patrie /Ş-ancâlicâ câravea-aţea di doru, / Ţ i fudzi ş-caftâ a pâpân’iloru t o r u .

Tru aţea scrupsiri şi xinitipsiri ţi u vedu alanţâ, Prefti veadi unâ afurn’ie trâ cunoaştirea a noastrâ şi-a mirâl’ei a noastri. Acşi putemu s-dzâţemu câ mira şi-u-amintâ sinidhisea/ conştiinţa. Vahi easti cama ghini s-lu alâsămu poetlu si zburascâ:

Agiundzi-nâ cripărli ţi li-avumu / Agiundzi ahânti căl’iuri ţi bâtumu!Murminţâ siminămu noi iuţido — / Pri iu n-au pimtâ vimturi cu th im o .

(Yioryi Vrana, Mihali al Prefti shi poesia, h tp :ll nww .armanami.org/ blos/l mihali-al-prefti-shi-poezial')

©Mariana Bara.

FISHA 17

II . Lexiconlu

1. Ufilisits aesti zboară tu frazi: furnjiixinitipsirimirafănărsi

2. Aflats noima a zboarăloru: căroaritihianduplicatu

3. Comentats zborlu ancrutsiljatu.Băgats oară sh alti zboară cu idyeastructură:ancărfusituangubăratuampiunatuancucutatuanshirpitatu

II I . Niheam ă yramatică

1. Băgats oară VERBI cu pronuma tu Dativu:

NJ — prota persoană sg. TS — deftura persoană sg. LJ — treia persoană sg.

nj si fănărsi tsă si fănărsi lj si fănărsi

tuts ănj da

altsă nj da

poemili nj grescu

2. Umplets tabelu cu alti verbi.

3. Tu cumătsli di textu di ma nghiosu aflats verbili sh alăxits-lă persoana:

Urneki: Agiundzi ahănti căljiuri tsi b ă tu m u ! Agiundzi ahănti căljiuri tsi bătură!

Io hiu poet cu tihi,Nu mi frimit multu ti poemiLi ljeau etimi di la oaminj.

Shedu muabeti cu unu omu,

Tuts ănj da poemi,Altsă nj da fără zboară; Frăndzăli nj suntu zboarăli

Tsi lu-avreadză suflitlu tu căroari,Sh lilicili amintă zboară — iamishiPi lumaki aplicati di tuts.

Arupets-li shi umplets-vă gura

Prefti nu şi-u plândzi eleyiacu mira, ama va si- achicâseascâ aestâ şcretâ mirâ a armânamil’ei ş-caftâ tru aestâ mirâ unâ noimâ.

©Mariana Bara.

FISHA 18

VANGHELI DZEGA (1960)

I. Adyivăsits

S'amintă tu 4-li di avgustu 1960, Sveti Nikole, R. Makidunia, featsi studii di economii, sh di la anlu 1992 băneadză tu Italii. Protili poemi li ari publicată tu rivista Zborlu a nostru. Volumlu Toară de zboară lj fu publicatu di editura alishtei rivisti, Freiburg, tu Ghirmănii. Altu volumu, Invictus, inshi tu 2010, la editura a Sutsatălji Lunjina di Belgradu.Vanghiu Dzega apridusi cu mushuteatsă ditu limba italiană O sole mio (multu avdzătlu cănticu napoletanu di la 1898), iara Pero Tsatsa lj deadi boatsi.

N oap ti am p lin ă cu tărh iiAli Itsă

N oaptea aestă-i tută albă A ngljitsată di ună steauă.V oi s-ts-u avdu boatsea a ta Ca chipuru anda nj arăsunaT u noaptea-am plină cu tărhii.

A um bri lăi gioacă pi stiznji T si cara arcoarea-i lim nji. T ora-seara aoa voi s-ti avdu M a, nu shtiu desi va s-aravdu Tu noaptea am plină cu tărhii.

La telefoni stau ca m induitu M i duchescu jilosu , andirsitu. S-tsă grescu, s-ti d ishteptu Shi yislu-a tău s-tsă-lu curm u? Tu noaptea-am plină cu tărhii...

M ăna m urnă telefonea u-acatsă M a, dinăoară năpoi u-alasă - Că, m a scum pu-i som nulu a tău D i m arli, n iasteslu doru a m eu Tu noaptea am plină cu tărhii.

O soarli am el

Tsi m ushuteatsă, dzuua i cu soari A erlu kiskinu dupu nă fărtună!Tsi liva-aratsi, s'pari c 'a i harauă...Tsi m ushuteatsă, dzuua i cu soari.

Ref.:Ma unu altu soari, ma mshatu nu-ari O soarle amelu, stau dininte-atseia O soarle, o soarle amelu, Stau dininte-atseia,

Stau dininte-atseia.

A nda yini noaptea shi soarli s'ascundi, A njeia nj yini 'n ă m alinconii.V a s'arm ănearim u sum u firida a ta A nda noaptea nă yini sh soarli s'ascundi,

Ref. Ma unu altu soari [...] Dininti stau atseia!

(anyrăpsitu aua dupu avdzarea pi https://www.youtube.com)

©Mariana Bara.

FISHA 18

II. L exicon lu

1. Ufilisits tu frazi zboarăli:kipuru andirsitu tărhii kiskinu murnă livă

2. Umplets cu zboară uidisiti:Di arcoari multă, neaua easti.......Unu.....yisu ma m ari....... ari.Mi dukeamu ca ...... , nu fu efcula să ljgrescu.________________________

III. Băgats oară

1. Njits dyiafurali tu dialecti armăneshtsă.

anjeia - anjia atseia - atsia amel - ameu (a meu) ameauă - amea (a mea) atauă - a ta

IV. N iheam ă yram atică

1. ali ItsăNuma feamină di pătigiuni ari la Genitivu Dativu forma - i (e) ică -ă:Maria: ali Marie, ali Marii.Flora: ali Floră, ali Flori.Lena: ali Leni, ali Lenă.Kiratsa: ali Kiratsă.

Numa di pătigiunim. f.alu Yiani ali Mariealu Teya ali Tashulialu Toma ali Vanghe, -i

Regula easti idyea la tuti numili di feamini: dada: ali dadi maia: ali maie teta: ali tetiAma nu ti lucri feamini - casă: a casiljei.

S'ti dinăseshtsă aua, dininti...........Lu avea acătsată lucurlu, ma ............lualăsă.Multsă fudziră,.......kirolu s'avea aspartă shbumbunidza.Nu shtiu desi.........ahănta kiro alargu.Pi stizmă dininti-a foclui..............

2. KE, KI / CHE, CHI. Ufilisimu yrama k cumu u fatsi Tache Papahagi tu DDA, ti zboară iu s'avdi sonlu [k']: miraki, ciurdaki, kiskinu, kiro etc. Aesti suntu mprumutati ditu greacă, turcă. Alti -- keali keaptinu keptu — au zărtsină latină, ama K yini ditu sonlu P (pellem, pectinem, pectum).Ama multsă lu anyrăpsescu aestu sonu cu grupiliche, chi, tsi easti ufilisitu tu limba romănă ti CLditu latină: cheie, chem, ochi.

Angătanu anda dzătsemu sh numa di pătigiuni dupu numa tetă, maie, mumă, cuscră, nună : Ali teti Marushi. Ali tet' Marii.Ali maie Zoră. Ali mumă Sirmă.Ali cuscră Stiryeană. Ali nună Dafină.

Angătanu: tu zborlu alu s'avdi -u shcurtu.

2. V a s 'arm ăn earim uNoima easti vreamu s'armănu, vrea s'armăneamu, formă arhaică, tora poetică, nu u ufilisimu di aradă.3. Uidisits tu locu di puncti numa ditu parantezi. Urneki:Lj hăristusii .... (Iana). Lj hăristusii ali Iani.a) Mashi..... lj dedu hăbari (dada).b) Vidzushi feata.... ? (Vanghilitsa).c) Ficiorlu .... easti mintimenu (teta Evantia).d) Nicukira....fudzi tora (amaxi).

©Mariana Bara.

FISHA 19

MARIANA BARA (1 9 6 1 )

I . Adyivăsits

S am intă Bucureshti. Păpănjli avea vinită ditu Makidunia gărtsească sh ditu Văryării. Dipisi filologia la Universitatea di Bucureshti.Arada cu studii ti limba arm ănească - Le lex iqu e latin h er ite en A roum ain (dan s une p ersp ec tiv e rom an e), 20 0 4 , Munchen; L im ba arm ăn ească . V ocabu lar şi stil, 2 0 0 7 etc.- anyrăpseashti proză pi arm ăneashti: Frăm turi di b a n ă (deadunu cu dadă-sa Elena Stere), Editura Cartea Aromănă, 19 9 3 ; ma multi texti tu rivisti (Zborlu a nostru, D eştep tarea , B an a A rm ăn ească, R ivista di litira tu ră sh i studii arm ăni, Fărshirotu , m icR om ania, A rm ăn am ea).

A n a p a r t i d i V in i t i i(cumată)

Mara avea vinită maxusu ditu xeani ta s-ancupără cu m ultsă paradz, făr’ di altă, ună makină mplină di paputsă ti- a vindeari. Cara li alăgară tuti măgăziili sh di cara Mara akicăsi că nu-avea altu tsiva m ansusu di paputsă nafoară di modă, cu păhă taha dipu bunu, ama ti cari ea nu avea ici sinferu, tin jisitlu Ponti căndisi s’u pitreacă Mara păn’ tu sala-baru- receptsii a njiclui hotelu.

Ună fum ealje ditu hoară eara nicukira a hotelui, di ‘nă sută di anj sh- cama, asculatu di keatră ascură, fundată shi aumbroasă, tu stilu goticu lombardu a m uriloru ditu veacljea tsitati Mantova. Avea mash vără dospră’ di udadz. Tu udă, Mara shidzu niheamă pi crivati shi featsi cu măna pitu peru, ca daima ta s’discurmă: sh- dizligă perlu, lu-arăspăndi cu doauli mănj, cu dzeaditli disfapti, sh-ashtsă gusha cătă nastănga shi deapoa cătă nandreapta, deapoa featsi cu caplu ună voltă ntreagă deanvărliga. Sh-avea tora ascuturată cicioarli ta să-shi li surpă sandalili. S-teasi pi crivati.

Purta nica ună preaclji di sandali ancupărati Bucureshti, taha di nai ma buna keali. Ama aua m asturlji di paputsă lucra altă turlii kealea. Tsi keali sh-tsi m ushuteatsă! Căti atelieri alăgă tu padea a arăului Po, iutsidO multu arudă shi cu scupO cusută sh uidisită eara kealea ti păputsă [...].

Vahi tu idyiulu căsăbă sh tu idyea hani vrea s-avea vinită ti emburlăki parapap-su, căndu fudzea ditu Pindu, di Avdela cu cărvanea di treidzăts di mlări. Vără mesu di dzăli, deadunu cu sotslji, s-vătăma calea pănă Vinitii. Lj-avea sculată shi cănticu dunjaua. Adutsea m ushutetsli a loclui ti feati sh ti nveasti pirifani, arm ătusiti la coru cu cadafeadz sh cu hărsafi.

Udălu lj si aspunea canda ditu casa di keatră a păpănjloru ditu Gărtsii, iu băna tora soia arm asă aclo di cara elj loară calea cătă Romănii: crivatea di heru, plocili nyilicioasi mpadi, tută arcoarea adunată iarna tu stiznji, cătse foclu di mangalu lu- aprindea tu tipsia di băcări mash cara s-eara arcoari psoflu.

©Mariana Bara.

FISHA 19

I I . Lexiconlu

căndisi troară maxusu xeani mansusu sinferuascuru muru scupo crivati arm ătusiticadife hrisafi / hărsafi / hărsăhi aruduparapaplu ploaci / ploci stizmă băcări

m (u)lari / m (u)lări m asturu păpugilu

Alidzets ditu cutarlu galbinu zboară uidisiti tu frazi. Ma s'lipseascâ, alâxits-lâ forma. Urneki: Teasi m ân a câ tă tuts cu id y il i .... (sin feru ) - sinferuri.

1. Gionli ali Mară nu sh a r i ............. ti lucru.2. Voru aundzeri cu azvestri sh deapa cu buiauă t u t i .................3. Bună keali a le a p si............... ti aesti păputsă anăltsă.4. Dupu ndoauă minuti, a d ă v g ă ...... tsintsi paradz la păhălu akicăsitu.5. Tsi cara eara dzuuă di aradă, Clarisa s’a v e a ...........ca ti gimbushi.6. Bulevardulu eara azgrum atu di amaxi, ti a t s e a .............. s’astăljemu calea pi nafoară

di căsăbă.7. T si cara di aradă avea urdinată m u ltu ,................ta s’avdă hăbări, to ra nu para avea kefi

ti tsiva.8. Di precljili tsi yinea ti yiurtii, ună ankiushiră p i ............... udi di ploaie.9. Cărvănarlu tsi trădzea p r o ta ........avea ună distimeli nyirlă di gushi.10. Cola cu Steryiulu m utrescu tu pănăyiru unu stranju di sh ia cu ...........11. Toli nu poati s’li mută vasili d i .............. , mplini cu apă, ancupărati ti muzeu.12. S’minduimu la ............. tsi cădzură anam isa di lumea ditu Dată sh atsea ditu

Ascăpitată.1 3 ..............aspuni ca ună pulbiri di malămă, adrată hiri, am a easti pseftă.14. Tu hani ari sh stranji di tsăsutu c a m a ............, fustănj ti veara.1 5 ................. nj părea ca fuviroasi, nu nj si fudzea di aua, ti atsea sh armashu.16. Dimi lăndzitu niheamă, Yiani s’băgă t u ..........., ta s’nu lu acatsă heavra.17. Cara s’lu ambudyisitu cu multi ntribări, ti atsea . nu vru deapoa s’acatsă

lucurlu.18. Pushtagilu lj d e a d i............. cartea alu Steryiu sh fudzi.19. Sh u adutsi cu v ă r ă ................., cătse pap’su nu eara sh ahătu andrihăstu.20. Sirma dzăsi că u arisi fustanea cărm ezică d i ..............

II I . Niheamă yramatică

Hanea ari păputsă nali ti-a vindeari. Amu multi cărtsă ti-a anyrăpseari. Nu-ari kiro ti kireari.

Ari oară ti giucari.

Aesti frazi aspunu scupolu, ti tsi suntu lucărli. Aesti aspunu căndu va s’adară lucurlu.

VAHI + v re a s 'av ea vinitâ, ma s’ashtea di cu kiro. VAHI + va s’yinea, ma s’ashtea di cu kiro. VAHI + va s’yină, ma s’ashtibă di cu kiro.

Aesti frazi aspunu unâ ipoteză.

©Mariana Bara.

FISHA 20

YIORYI VRANA (1965)

I. Adyivăsits

Amintatu Constantsa, tu 22-li di Yismăciunj 1965, spudăxi ndreptulu la Universitatea di Bucureshti, iu băneadză sh lucreadză ca avocatu.Debutlu lu featsi tu anlu 1995, cu volumlu di poemi tu limba armănească, Avigl'itorlu di zboară, Editura Dimăndarea părintească, Bucureshti. Ari publicată tu rivisti (Deşteptarea, Armănamea etc.). Jurnal interior, unu volumu tu limba romănă, lu publică la Editura Oscar Print tu 2011. Anyrăpseashti di aradă pi bloglu Dhyeata (apridutseri tu limba armănească, critică, eseuri). Tu 2015 publică unu eseu criticu ti poetlu Kavafis, tu volumlu apridusu di Spiru Fuchi, Kavafis - poezii. Nimisurati conferintsi, interviuri, volumi manuscripti di poemi, reflexii di filosofii, ună istorie a literaturăljei armănească ashteaptâ tipusearea.

VIA EGNATIA

Via Egnatia cali cu platan’i veagl’i murmintsâ.

Via Egnatia nicâftatădi legiun’i romani, di cârvăn’i si featsiea işişi murmintu.

Via Egnatia Doarmi fârâ cândilâ.

mâryitâdi jgl’ioati xeani si-nyiseadzâ câmbani.

Via Egnatia tu suflitlu-a meu: nibitisitâ cali.

CATACOMBI

Zghiclu-a oiloru acreaşti mutu tu memorie.Antuneariclu cadi pisti lumi ca unâ ploaie.Tu suflitu easti-amânatu ca tu ună tendâ putridzâtâ fârâ fineri.Iu va arâpasă oasili-a meali, cari va-n’i aprindă cândila? Ahânti murminti niavigl’iati! Tu andzari - vârnâ harauâ nu scoati fumu pritu ugeacu.

AUTOBIOYRAFIEHiu unu poetu ti bână la ziya anamisa di eta yinyit

amu avutâ ‘ndoi oaspit, ş-Roma dipu tu sândzili a meu

şi eta unsprâyinyit, li vidzuiu Machidunia, ti s-nică ca unâ amurdzitâThesalia tu Ionica Am ari.

unu poetu ti si-amintă ş-Ipirlu,canda aeri tahina, lu vidzuiu Elimbulu, Di-apoia,mardzina di Laia Amari, iu picurarli armâni tutâ sivdaiaaclo iu vimtulu lu usucâ au idghea lichie ca muzili ni-u-arcaiu pri Dumnidză.

truplu şi sândzili a loruş-nostalyia u vatâmâ inima... cântâ unu cânticu strâvecl’iu, Va alasu clirunumie

lu vidzuiu ş-Pindulu iu unu hil’iu,Hiu unu poetu truplu-a-meu unâ retinâamintatu fârâ patridhâ. nu va hibâ nmurmintatu pliguitâ di muşuteata aSingura-ni patridhâ: dupâ aradha a strauşiloru, îumil’ei

inim a. li vidzuiu Vlahuhorli şi unu ponu ti va adarâspindzurati di teru, explozie

Amu ayăpisitâ unâ mul’eari, mi-ncl’inaiu Meteora tu unâ metaforâ.cu fata alberâ, tu cubairlu armânescuamu adghivâsitâ iu pistea da cu mâna di teru,‘ndoauâ nil’i di căn, li vidzuiu aruvuirili di Athina

©Mariana Bara.

FISHA 20

II . Lexiconlu

1. Adrats frazi cu aesti zboară:bană ’ndoauă pistea căndilă cămbani clopatu tendă

Ti urneki: Yiani ari multă pişti pi sotslu a lui.

2. Angătanu: cămbani nu easti idyea cu clopatu! Cămbanea easti la bisearică, di aradă tu un cambanaryio, ahoryea. Clopatlu aspindzură di gusha a prăvdzăloru, la ushi etc. Clopatlu ari unu

I I I . Niheam ă yramatică

1. Anda vremu s’angricămu noima aspusă di pronumă:

io, tini, elu, ea ishishi noi ishină, voi ishivă elj, eali ishishi

Easti ună turlii retorică, ufilisită niscăntiori tu azburari, ma multu tu anyrăpseari.

IV. Niheam ă isturii

Tu doauă di poemili adyivăsiti aflămu numi ligati di isturia a armănjloru.

Via Egnatia Machidunia Thesalia Ipirlu Pindulu Elimbulu Vlahuhorli

Alti numi, Meteora, Athina, Roma suntu ligati di isturia faptă, ama sh di atsea spirituală.

Cari suntu VLĂHIILI (ică ducatele) armăneshti ditu eta di mesi (etili XI - XV)?

Vlăhia Mari - di Veria, Elimbu (Olimp), păn’ tu Thesalii.

Vlăhia Njică - Ipirlu (cu Aryirocastro, Berat, Arta, Durazzo).

Vlăhia ditu Nordu - Zayori (cu Aminciu, Kalariti, Siracu).Armănjlji ditu aesti semti suntu cunuscuts ashi: PINDEANJ - Pindu, Thesalii, Elimbu, Veria. YRĂMUSTEANJ - muntili Yramos (lumaki di nordu a Pindului) di iu emigrară cătă nordu (Bituli), cătă Dată (tu Văryării, tu Makidunii). FĂRSHIROTS - Arbinushii, niscănti locuri ditu Pindu, ditu Makidunii (Gărtsia di nordu ).Tuts azburăscu idyea limbă, cu niscănti particularismi (dupu locu), ama akicăsearea anamisa di năshi easti fără zori.(apridutseari MB, dupu Ioan M. Cardula, Istoria aromânilor macedoneni, 2004, fr.67-69)

Prota oară ROMA li acătsă aesti locuri anaparti di Amarea Adriatică (cu vără 200 anj ninti di Hristolu) sh featsi MACEDONIA PROVINCIA tu anlu 148 ninti di Hristolu. Aestă provincie s’tindea ditu Ipiru pănă n’Sărună. Ma amănatu Roma anăkisi tu Tracia (46 dupu H.) sh Dacia (106 dupu H.).Anda Amirărilja Romană s’ampărtsă pi doauă (tu anul 395 d.H.), Makidunia tricu tu partea ditu Dată, cu capitala Constantinopoli (arm. Poli), di limbă latină. Ama dupu moartea a amirălui Justinian (565), limba latină fu alăxită cu limba greacă, prota tu administratsii, deapoa sh tu băsearică, tu armată, sh armasi ca limbă azburătă di laolu tsi trădzea zărtsina di Roma.(apridutseari MB, dupu Ciceron Poghirc, Romanizarea......tu cartea coord. Neagu Djuvara, Aromânii. Istorie, limbă, destin, 1996, fr.21)

sinonimu: kipuru. Unu kipuru njicu easti unu kipuriciu.Vedz tu cănticu:

Clopatli-a oiloru tutu ma s’avdza...

2, Băgats oară:Dialectu pindeanu Dialectu yrămusteanuvărnu vărăahăntu ahătuva arăpasă va s’arăpasăva hibăv va s’hibăva alasu va s’alasuAma tu dialectulu fărshirotu?

©Mariana Bara.

FISHA 21

ELI SHINGHERGHI (1973)

I. A d y iv ă sits

S’amintă Andon Poci (tu Albanii) la 1973, featsi sculii Puntea di Kardhiki. Tora băneadză sh lucreadză tu Gărtsii.Ari publicată poemi tu antologhii adrati di Kira Iorgoveanu Mantsu (2007), di Lila Cona sh Dina Cuvata (2011) — luyursită tu bărnulu di nău sentimentalismu, tu niscănti rivisiti armăneshtsă.

F a ta l i ta t i

Pri aestă cali s-avdzără ună-oară jgljioatili atsiloru tsi nu săntu.

Pi-aesti gremi chirură calea echourli.Pi-anarga, pi-anarga amintirili a oaminjiloru

si-ashtergu.Nividzutu chirolu li-alăxi cu amintiri nali.

Ah, tuti, pulbirea li-anvăli.

Vahi aestă tihi mi-ashteaptă shi mini...

A m in tir i ts i n u s i-a g ă r s h e s c u

Ca stranji veaclji

Amintirli li-arucaiu;

Tru haua a agărsheariljei

Vreamu s’li amănamu,

Cătu metanjusi

Di canda amu minduită

Cu disicarea a loru

Tuti va li agărsheamu.

Ma tsiva nu amu faptă,

di cătu frăndzăli ali caetă

amu disicată.

FISHA 21

II . L e x ic o n lu

gremu - catifur multu ncljinat shi multi ori piricljos tră omlu cari va s-lu dipună; aripidină, himă, hauă (vedz Cunia).Omulu tsi dipuni gremlu poati s-cadă shi să s’agudească.

padidzeanăohtupishtireauă — ună keatră mari, unu meteoritu, ma njicu di unu ohtu; ti alinj analtu; spilei / spileauă — unu golu mari sumu locu, iu dipunj.

I I I . N ih e a m ă y ra m a tic ă

1. Mutrits paradiyma sh dats alanti persoani:Amu faptă. Feciu. - Ai faptă. F(ă)tseshi / Featsishi. - ...................................................

2. Băgats oară:

vahi — ti paradiymă tu azburari:

vahi shtea năs tsiva; vahi va yină;cara s-nu muri, vahi băneadză nica; va yină astădz cu mini? vahi (poati); vahi (nu tsiva), nu mi pistipseshti? (vedz Cunia).

2. Ufilisits aestu zboru tu muabetea cu sotslji. Aspunets tsi aveats tu umuti s’adrats sh cumu vă andreapsitu. Cumu li yixitu tuti minduierli.

3. Aflats neologhismi / zboară nali tu textu.

FISHA 22

EXPRESII ARMANESHTSA

I. Adyivăsits

„tuta dzuua pi cicioru”„easti pi cicioru”( fr. il / elle est sur pied)- va s’dzâcâ : „nu shadi mpadi,

lucreadzâ, alagâ ti lucru, cilâstâseashti”;

„di la tsintsi tahina hiu pi cicioari”- va s’dzâcâ : „hiu mprostu nica di tahina,

lucredzu, alagu, nj avinu lucurlu”;

„easti pi cicioari”- va s’dzâcâ : „u tricu niputearea, s’mutâ

mprostu, pânâ tora eara bâgatu, eara lândzitu”

„u bâgâ pi cicioari”- va s’dzâcâ : „u mutri, u avu angâtanu,

tora easti bunâ, sânâtoasâ”.

„njiclu s’mutâ pi cicioari”- va s’dzâcâ : „ njiclu lo s’imnâ pi cicioari; s’amprustâ”.

„pi cicioru di lemnu”„u bâgarâ pi cicioru di lemnu”- va s’dzâcâ : „tu unâ urutâ catandisi, tu unâ

pseftâ catandisi; fârâ puteari, tu falimentu”;

“cu doauli cicioari tu unâ pâputsâ”- va s’dzâcâ : „tu unâ catandisi mintitâ, fârâ cali, ambudyisitu; nu shtii câtâ iu va s’acatsâ, tsi va s’adarâ”;

„u lo di suprâ”- va s’dzâcâ : „tora tricu zorea, anâkisi; eara lândzitu sh tora ahurhi di easti cama ghini”

„lj u putu”„lj bâgâ mânâ”- va s’dzâcâ : „lu anâkisi” (gionli lj u

putu a ursâljei; lj u putu a ehturlui);

„pututu / nipututu”- va s’dzâcâ : „cu puteari, kibarcu,

sânâtosu / lândzitu”;

„amprustatu”- va s’dzâcâ: „mutatu pi cicioari,

andreptu ti lucru, ti cali”

„ancucutatu”- va s’dzâcâ : „cu cucotu, asertivu,

pirifanu”;

„ampiunatu”- va s’dzâcâ : „inshitu ditu lângoari, cama

cu cuveti, cu puteari”;

„alâxitu armâtusitu”- va s’dzâcâ : „cu stranji pirifani, cu

stulii”;

„corbu sh laiu”- va s’dzâcâ : „multu anvirinatu, tricutu

pitu taxirati, pitu lâiets, di jali, dirinatu”;

„ketsari sh bârtsiri”- va s’dzâcâ : „tsiva dipu”;

„ca pi keatrâ”- va s’dzâcâ : „ici, nu easti dealithea”;

„anda laia (sh anda corba)”- va s’dzâcâ : „vârâoarâ, ici”;

S’nu agârshimu!Limba arm ănească easti multu arhundă, plastică; ari multi ahtări expresii cu cari putemu s ’dămu hăbari ti atitudini, giudicăts, concluzii etc. Voru cunushteari sh ufiliseari.

©Mariana Bara.

FISHA 22

II . Băgats oară

1. Putets s’aflats ma multi ahtări expresii tu pirmithi, tu cărtsă di folcloru.Ama putets s’antribats cama tricutslji.

2. Dats exiyisi ti aesti expresii armăneshtsă - udisits li cu tsi aflats tu cutarlu galbinu:

II I . A N YRĂ PSITS A LTI E X E M P L I (PA RA D IYM I)

Azburăts anamisa di voi sh aflats exepresii tsi li ufilisescu altsă.Căftats ti aesti expresii neologisme (tu romănă, engleză).

Urneki:s’tundi cu noatinjli - va s’dzăcă „pistipseashti că easti ninga tiniru(ă), s’poartă canda ninga easti noatinu, ama tora easti oaie / birbecu”[se consideră încă tănăr;He is behaving like a teenager]

Băgats oară ironia.

a) ca vără emburub) ca di la hăiric) ti funid) cu tufekea arudzinatăe) u featsiră lafif) u kiru pandereag) u kiru pusalah) lj arudzină tufekeai) ca di la ’Y ’Andoni j) ca di Culonjak) stalavanda l) di zorzamân m) pindzi-mi s’cadu n) s’featsi defio) ulu lo pi gushi p) s’featsi pishmanu q) kicutli di casă nu lu avdu r) ti harauă (ti ljea haraua)

1. armasi fără aumbră, fără autoritati2. casă iu lucărli suntu nibăgati pi aradă, arcati mpadi etc.3. cu zori, lucri adrati zorlea 4. u kiru autoritatea, aumbra5. kiru calea, orientarea6. ahănta ashtipta s’nu adară tsiva7. fără aradă, zurleashti8. azburără multu ti aestă9. easti multu afiritu10. aushi 11. fără aradă, fără praxi12. zurlu, excesivu, nu lj si bagă mănă13. multu ghini14. armutusitu, cu vidzută15. kiru, afanu s’featsi; s’arupsi; s’freadzi16. easti căbati ti tsi pătsă altu17. alătusi sh deapoa duki18. ti njilă, niandreptu, azvumutu, dizbărnatu

©Mariana Bara.

FISHA 23

Z Â N A T I - Z Â N Â T S

I . A d y iv ă sits

Vecljili (traditsionali) numi di zănăts tu limba armănaescă suntu ti noi ună yilii ti catandisea economică păn’tu eta noauăspră, ahurhita di etă yinghits.Aesti numi li aflămu tu Dictsionarlu alu Tache Papahagi, cari da giuapi ti limba armănească păn’ tu intrata a etiljei yinghits, ama tu idyiulu kiro naima multili suntu di aradă tu limba tsi u azburămu ază.

Suntu arădăpsiti manghiosu ti urneki:

BACARGIBOIAGIc Ad r Ag ic Af i g iFURNAGIHANGI, h An g io a n ji m Ay i r g i ,

m Ay ir g io a n jip Ap u g i

h As a p u

c Ar v An a r uc As h a r uYUNUSARU

PiCURARUMURARUt Am p An a r u

DASCALU, DASCALA

PREFTU, PRIFTEASA ARAFTU

YATRU, YÂTRISAGIUDICUHRISICUBIRBERUEMBURU

PRAMATEFTU /p Ar m At e f t uSIIMENUTUGEARU (tc. tuccar)

ASHKERLI, PL. ASHKERLADZ

MASTURU

HUZMIKEARU,HUZMIKEARÂ

DIKIYORU

Ma s’li arădăpsimu dupu zărtsină (etimonu) va s’aflămu că:

niscănti au bază latină (căsharu, giudicu, muraru, picuraru, preftu);

alti bază turcă (ashkerli, birberu, cărvănaru, huzmikearu, tugearu);

alti bază greacă (araftu, dikiyoru, emburu, hrisicu, yatru, păpugi).

Niscănti neoiogismi ufilisiti azi

Internatsionali:poetu, poetesă prezidentu, -ă

pushtagi taxigi

Adrati tu limba armănească: apriducătoru

căntătoru theatrinu, theatrină

Di cara, tu eta shaptispră avea ahurhită emburlăkea cu văsiliili ditu Ascăpitată (Frantsa, tu kirolu alu Ludovic X IV ), Aminciu, Moscopole sh altsă căsăbadz pitritsea părmătii, cu părmăteftsă / tugeari / emburi, ancărcati pi mulări. Calea li purta cărvănari, cu cărvănj.

FISHA 23

I I . L e x ic o n lu

1. Dats definitsia uidisită ti cathi numă di zănati:

a) boiagilu easti atselu tsi......b) preftulu adyivăseashti tu ..c) masturlu easti atselu t s i__d) păpugeadzlji.........................e) yaturlu..............................etc.

2. Aflats / adrats numi nali ti zănăts nali. Ufilisits ca paradiymă lista di analtu.

3. Alidzets zboară uidisiti ta s’dipisits aesti frazi:a) Ază mpăzari.............vindea dumătsli c u .....................b) Neshu l a ................., cătse vreamu s’tipusescu niscănti caduri.c) ..................u adară multu bună gustarea di tahina.d) Cafelu mi ariseashti cu lapti , s h .............nj ari dzăsă s’beau.e) Tăximu ristorantulu ti pătăgiuni c u ............... , himu soie, nă deadi..........bunu.f) Va nedz l a .............. i va ti surseshtsă tini ?g) Tu paree la numtă avea u n u .............. mirăcli, cufusimu tuts di vrondu !h) S’avea dusă cu tăvadzli cu njelj cu arizu l a ............... sh tăsh tora s’turnară.i) S’nu tsiva di ti dinăseashti.............. la poartă: du-ti cu tuti cărtsăli ndreapti.j) Daima s’hii nicukiru, s’nu ti adari...................

I I I . Niheam ă căntari

Mutrits aestu cănticu, dipisits-lu sh adrats muabeti ti zănăts sh cumu suntu aspusi:

- Pilisteru lăi pilisteru, Pilisteru, va ti măritu !- La cari, dado, la cari?

- Va ti dau la araftulu !- Nu voiu, dado, araftulu Va nj mi antsapă cu aculu Sh va nj ansaru ca draculu

- Pilisteru lăi pilisteru, Pilisteru, va ti măritu !

Pilisteru lăi pilisteru

- Va ti dau la cărvănaru !- Nu voiu, dado, cărvănaru ! Cărvănaru cărvealjea n sinu, Furtutirea căpitănju !

- Pilisteru lăi pilisteru, Pilisteru, va ti măritu !- La cari, dado, la cari?

Va ti dau l a ....................

- La cari, dado, la cari?

FISHA 24

CARTEA A CHIROLUI (Skopia, 2011)

I . A d y iv ăsits

Cljeaia dominanta a puiziiljei armănească di anamisa secolili 20 /21

(Acad. Catitsa Culavcova, apridutseari ditu limba makiuneasca pi armăneashti di Dina Cuvata)

Tu-aesta colectsii s'afla numi shi creatsii nipretensioasi cari suntu ditu punctul di videari a

esteticaljei / stilui multu ma autenticheshtsa di-altili numi shi creatsii cari suntu valori definiti.

Nu di ispetea ca nipretentsiozitatea a lj fatsi ta s'hiba elj mari poets, ma mash ti atsea ca

pretentsiozitatea nu fu criteriulu ti poeziea. Nu va s'hiba ti prota oara tu isturia a poeziiljei

niscantsa di bunjlji poets s'hiba tsanuts minti shi ca ti spetsific natsional shi idiologhic. Ama,

anda s'fatsi una colectsii di puizii, un factor detsiziv ti-atsea alidzeari easti calitatea

poeticheasca shi nu matritsa ideologhicheasca. Dit punctlu di videari a puiziiljei sh a

mushutetsloru a ljei, tuts aeshtsa poets cari suntu bagats tu-aesta lj aduna intereslu suflitescu a

tutaloru ta s'hiba tu idghul chiro shi poets a unaljei njica mileti, shi poets a unaljei veaclji limba,

shi poets a unlui doru metafizichescu ta s'adara una lumi poeticheasca pi limba a loru.

DORU TI LIMBA DI DADĂ (Prof. dr. Lila Cona, di Belgrad)

Vlasi, Cutsovlahi, Ciobanj, Machedoarmanj, Tsintsari suntu numili cu cari lu patidza aestu popul

tu Republica Machidunia, tu Gartsii, Arbinishii, Romanii, Vargarii, Sârbii.

A limba ljei armaneasca anvarligata di limbili a populiloru majoritari tu craturli balcanichi lji si

stihisi tihea s'hiba pimsa pana tu agarsheari. Aestu protsesu s'cljama evolutsii moderna a

etniiloru sh etnititsitatsloru.

Di iu atumtsea sa diftursi atsea ananghi di daima tra sa iasa iara tu miydani candu lumea (shi elj

singuri multi ori) lj avea maljudza agarshita, tra s'aduna, s'aduca aminti, tra s'canta, tra s'li

anyrapseasca adutserli aminti sh memoriili di nibanaticu, adutseari aminti di bana nibanata,

ansarita? Desi sh atsea intra tu protsescu a evolutsiiljei umineasca tu aesti locuri? Desi un popul

poati s'egzisteadza, s'rinashteasca, s'creasca shi atumtsea candu easti dipartatu, asimilatu tu

loclu sh tu identitatea a lui naima ascumta, intima. Lu cljeama cu multi numi, di cari sh elj i

singuri niscanti li aprucheara, s'anvitsara s'apandaseasca candu la grescu Vlasi, Vlahi, Tsintsari,

Machedoarmanji. Tu comunicatsia anamisa di elji, dzacu: anoshtsa, Armanji.

FISHA 24

I I . L e x ic o n lu

Tsi easti ispeti? Adrats frazi cu aestu zboru.

Tsi easti anamisa? Aflats tu textu iu easti ufilisitu zborlu. Dats ma multi exempli adrati di voi.

Tsi easti maljudza? Ufilisits-lu tu frazi.

I I I . Niheam ă yramatică

1. Bagats oara iu suntu ufilists conectori tu aesti doauli texti:

• Nu di ispetea............., ma mash di atsea ca............

• Nu va s'hiba ti prota oara s'hiba........... Am a..............

• Aestu protsesu s'cljama.......... Di iu atumtsea............?

• Desi........... Desi.................

2. Tsi simasii au aeshtsa conectori? Tsi aspunu? Tsi ascotu tu miydani?

3. Adrats unu shcurtu textu sh ufilisits lji.

4. Umplets golurli anamisa di zboara cu conectori uidisits ditu soni:

- Cunusthemu poetslji nu cu numa ditu cartsali di identitati......cu numa data tu soie.

- Tuts na minduimu .... s'lu aflamu zborlu uidisitu.

- ... baneadza tu xeani, easti dipriuna tu hoara la aradz.

- Nu potu s'aradu.........ca alantsa anvitsara cumu vini lucurlu.

- Va lu n trebu... amana,..... nu u avdza sihatea tahina.

a) cumu b) desi c) tsi cara d) di ispetea e) ama

f) catse

FISHA 25

OASPITS PI MEASÂ

I. Adyivăsits

Lândzitlu s’vruri si s ’itripseascâ si nu mâcâ nuts shi aluni, ma s’mâcâ migdali, gortsâ sh meari; shi s ’veaglji di gâstânj, di castravets, di pâponj, di hiumânits, câ tuti aisti facu râu.Tseapili, prashli moalji gârgâlanlu shi gâldzâscu truplu.(Daniil, Tetraglosson, 1802, frândza 389; transliterari MB)

Tu unu câsâbâ cu ahântea milets dunjaua easti multilingvâ; nturtseashti sh vâryâreashti azburâscu isa-isa tuts; armânjli, naima psânu bârbatslji, shtiu, pi ninga limba di dadâ, vâryâreashti sh gârtseashti, naima multsâlj shtiu anturtseashti sh arbinisheashti; multsâ akicâsescu shi spaniola, câtse bagâ oarâ cumu multi zboarâ suntu idyili icâ sh u aducu cu zboarâli ditu limba armâneascâ. Di aradâ, tu paree azburâscu ma multi limbi. Ti urneki, anda shidzumu pi measâ la sotslu a meu, azburamu cu nâsu ghirmana, cu dadâ-sa gârtseashti, cu surârli a lui armâneashti, cu fratili tsi anvitsâ la sculia englezâ di mPoli, anglikeashti. Huzmikearlji suntu urnipsits mash vâryâreashti; anda lâ yini vârâ oaspi, a tutuloru lâ ari hari s’azburascâ ma multu gârtseashti, câtse easti luyursitâ limba atsiloru cu praxi, iara Monastir s’azburashti gârtseasca ma bunâ di atsea ditu naima multsâlj câsâbadz ditu Gârtsii, ama tsi voiu sâ spunu easti câ aua azburâscu ma multu limba literarâ, ti cari ari prota angâtanu sculia.(G. Weigand, Armânii, 1895, frândza 6: Monastir; armâneashti MB)

Ninga unu shopatu fripsirâ tu sulâ doi birbets, mutarâ unâ câlivâ tu pâduri sh aclo shasprâ’ inshi mâcarâ nu mash tutâ carnea, ama sh ca baia bucuvalâ (unâ

dultseami di pâni, umtu sh cashu dultsi) sh biurâ yinu fârâ dinâseari. Tu soni, acâtsarâ coru tu livadi. Câtu fronimu sh apreadunatu easti di aradâ armânlu, ahâtu azburâtoru sh farâ gaile hâriosu easti anda ari furnjii. Ama daima nj pâru câ u va

ma multu mâcarea di bearea.(G. Weigand, Armânii, 1895, fr.19: Neveska: armâneashti MB)

Cându iurtuseshti easti ghini s ’agiunj unâ sâptâmânâ shi s ’dai la orghi pânâ sh ghelâ shi s ’agiuts oarfânjli cu atsea tsi pots; sh cându badz sufrâ s’clenj cusurinjli atâi, vitsinjli atâi shi s ’pitrets caldi gheli la lândzits tra si s ’ljartâ pârintsâlj atâi.(Daniil, Tetraglosson, 1802, frândzâli 387 -389; transliterari MB)

FISHA 25

II . Lexiconlu1. Căftats tu texti zboară ti măcări, imishi sh alti ditu aestă clasă.

Urneki: nuts, aluni, tseapi, prashi.2. Adrats frazi ntredz cu zboarăli di manghiosu sh alidzets tsi s’uidiseashti; ma s’nu s’uidisească tsiva, dats altu zboru:

a) friptu tu sulă: njelu, cashu, combaru;b) beari: ghiză, mărcatu, untulemnu;c) măyirii: heartă, friptă, coaptă;d) ghelă: di fisuiu, di arizu, tu cireapu;e) hiumănicu: galbinu, disicatu, di tsintsi kiladz;f) bucuvală: cu shtsala, tu tingire, tu giuvge;g) piperki / pipiritsi: dinjicati, antsăpati, fripti tu tăvă;h) ciushki: umpluti cu cashu, pispiliti cu zahari, arădăpsiti tuphiati;i) zahari: ti cafe, undată tu apă; teasă pi measă;j ) ianomati: ampiltiti, tsăyărsiti, umti cu kiperu laiu;k) pispilită: pită, cu fărină di misuru, cu bunela;l) ghiză: ahnii, pităroanji, tu talaru;m) tărhănă: hertu, cu masini, frămtu;n) oauă: tsăyărsiti, bulguru, umtu;o) peturi: mărcatu, dală, frenki / dumăts / pătrăgeani.

3. Adrats unu meniu armănescu ti ospits, ti gustari (tahina), ti prăndzu sh ti tsină.

II I . Adrămu muabetiAflats tu ună carti (Steryiu Stavrositu ică Mihaela Bajdechi) ună retsetă, ti măcarea tsi vă ari hari naima multu. Adrats ună simulari di măyiripseari:

„Tora frăngu oauăli, tora pispilsescu zaharea, tora frimitu aloatlu, arucu niheamă sari, kicu niheamă puscă, tornu unutulemnu di masini, anvălescu cu ună distimeli, asprăndescu stafidzli ” etc.

IV. Băgats oară

Paturli texti di ndzeană aspunu tsiva ma nsusu di atsea tsi s’veadi prota. Căftats simasia a loru ti cultura sh purtaticlu armănescu.Ti urneki mutrits protlu textu:

i) tu protlu textu: iurtuseshtsă, s’agiuts, vitsinj PRA XI CRISHTINĂii) tu defturlu textu: s’ti aveglji di, moalji gărgălanlu...................................iii) tu treilu textu: multilingvismu, bagă oară zboară tsi s’uidisescu........................iv) tu paturlu textu: fronimu, apreadunatu, coru, y in u ..................................................

V. Adrats muabeti

Cumu ashtiptats oaspits pi measă? Cu tsi furnjii? Acasă i nafoară tu căsăbă? Tsi meniuri vă au hari?U vrets ma multu măcarea i bearea?Urdinats la soie? Alăgats tu xeani? Tsi gheli / măyirii / măcări vă arisescu?

FISHA 26

HÂRI SHI CUSURI

Tabaeti, tabaetsMoto: Puilu ditu ou s’veadi.

C O L E R IC L U i A PR ESLU , D IP IR A T L UA ri mintea shpirtu. Nu lu-acatsa loclu. A pa shadi, elu/ ea nu shadi. Mintea pisti ponj. Lja di minti sh du-ti mPoli.

Adară di cioară funi.Daima ayunjisitu; maxusu anapudu, ancucutatu, ună sh ună anshirpitatu, apresu, arăkitu, cu cuveti ti lucru,

aumbrosu (cu aumbră), azburătoru, azvimturatu, axi, besăgi, cadăru; căvgăgi; cilăstăsearcu, cătivărăoară ciushuitu; dipiratu, te-atsea sh distorsu, dizbărnatu, antsăpatu, hârvalu, dizvălitu,dizvucatu, fuvirosu, gioni, giucătoru, huzmici (ică huzmicioanji), inăgi (inăgiosu); irbapi; iryutaricu; kicusarcu, kipr(isit)u, kiskinu, lishoru, livendu, lucrătoru, mintimenu, mirăcli, pirifanu, pututu, sarpi, sertu, shirimetu, tămăhearu, zurlu, zurlecicu; zvarnapodaru.

Azburashti multu (tartaperatu), azburashti pi mutata, cu hâlatu, li mină mănjli, s-alăxeashti tu prosupu, nărăitu i hărsitu, caftă ancăceari, arucă zboară multi, greali, nu li minduiashti. Daima lipseashti s’adară tsiva, nu lu-acatsă loclu, nu shadi arihati. Daima sh bagă tu năieti s’adară tsiva lucru, va s’andreagă lucri mări. U va multu ziafetea, gimbushea.

SA N GVIN LU i LU C RÂ TO R LUNu lu-acatsa loclu. Nu shadi mpadi. L j acatsa caplu. L j acusta lucurlu. Manj di malama.Ayliyuru; amisticatu tu dunjauă, dipiratu, ahăndosu, apresu; axi, cadăru; dukitu; durusitu, fronimu,

cilăstăsearcu; fanuminu; gioni, ambistimenu, sarpi, hărsitu, hărăcopu, lucrătoru, măităpci (u va măitapea, shicaia), shicăgi; multu yitru, shpirtu, mintimenu, mirăcli, muubici, cufurdă, durutu, hăriosu, pishkinu, spăstritu, uidisitu, undzitu.

Azburashti cu puteari, căndisitu, fronimu. U veadi bana mshată, disfatsi calea tră năinti, nu s’aspari efcula.Nu lu-ariseashti, nu străxeashti să lj dai minti. Va să s’hibă tu paree, tu tăbăbie, deadun cu alantsă,

s’andreagă lucri di simasii, s-nu shadă ici mpadi.

FLE G M A TIC LU i IS IH L UGura ari sh graiu nu-ari. Unu %boru unaflurii. Daimafatsi cali. Nu toarna %boru.Acupiritu, afiritu, ayalnicu; ahăndosu, fundatu, apreadunatu, imiru, isihu, ascultătoru, ascumtu, ashtirnutu,

bunu, bunacicu; cadăru; manolicu, mulacu, fronimu, tinjisitu, tăcutu, pistusitu; minduitu, multu mintimenu, mirăcli, păduryearcu, prăxitu, undzitu, vluisitu. Azburasti psănu, tinjisitu, pe-anarga, canda de-agărshitalui, canda nu sh li-află daima zboarăli, arshunosu. Aravdă sh tatsi. Ascultă dipriună, lja minti di la altu. Ama ashteaptă ca altu s-u lja ambrustela. Nu s’minteashti tu zboară.

Lu-ariseasti s-shadă ahoryea di paree, tu cohi. Tuti va s-li adară pi aradă, dupu nomu. U va isihia.

M ELA N C O LIC LU i A N V IRIN A TLUCanda nipututu. Nu s ’vatama ti tsiva. Am a sh mutreashti lucurlu.Afiritu, mulacu, vluisitu, ci(u)sh(u)it, kicusarcu, mutu, daima anvirinatu, durutu, niheamă canda fricosu,

multu njilăosu, ca baia arshunosu, dămcosu, lăngurosu, minduitu, mirăcli, ci(u)rucu, dukitu, fundatu, pulitipsitu, hivrosu (nu lu-acatsă loclu); tăcutu, canda nesastu, niheamă ca nisalami vărăoară; ama tinjisitu, uidisitu.

Azburashti psănu, pe-anarga, arshunosu, vluisitu, nu shtii daima tsi va. Nu lu-ariseashti să lu pingă vărnu tu lucru. U va isihia, bana cama singuru, s-nu hibă cărtitu.

FISHA 26

1. Adrats vă cathiunu cadurlu di zboară - ca tsi minduits că hits:

— Minduescu că hiu colericu, cătse voiu ..................... , mi arisheashti— Nj pari că hiu cama multu..................., cătse........................— Alantsă mi vedu c a .................., ama io minduescu altă turllii...........

2. T si băgatu oară tu lista di ma nsusu:— mirăcladz suntu........................— lucărtori suntu........................— U voru isihia...........................— U voru pareea...................

3. Cumu dzătsemu numa tu forma theamină:— dipiratu —..................— durutu —...................— mirăcli —...................— huzmici —...................

4. Cumu dzătsemu pluralu (ti ma multsă / ma multi):- besăgi —............../ ..............- fronimu —............... / ...............

5. Adrats ună zuyrăpseari cu zboară ti unu sotsu (soatsă).

6. Căftats tu Dictsionarlu online sh alti numi ti tabaets.

7. Ditu aesti listi, tsi minduits:

a) cama pozitivu easti luyursitu colericlub) colericlu ari ma multi cusuric) colericlu ari ma multi hări di alantsă

8. Ditu aesti listi, tsi minduits:

a) tu limba armănească ari intentsii ti praxib) ari aua unu “portretu” cu axiic) ari ună urnimii armănească ti purtaticlu undzitu.

9. Apridutsets lista tu limba romănă, engleză ică franceză. Comentats.

Ex.: shirimetu — isteţ, smart, vif (inventif).

T si armăni nafoară di apridutseari ?

., nu străxescu

FISHA 27

ISTURII - IDENTITATI

Alexandru Gica1 ti cartea alu Thede KAHL, Istoria aromânilor,Bucureşti, 2006.

I . Adyivăsits

Suntu armănjlji romănj? Ică grets? Ică mileti ahoryea?

Nica tu teza a lui di doctorat Thede zburashti di ligâtura vârtoasâ anamisa di loclu iu bâneadzâ unu armânu shi conshtiintsa a lui ethnică.

Tu Grătsie multsa armânj s-luyursescu elini (nu grets). Tu eta 18 greaca eara limba a emburiloru tu Balcani. Ti aestâ furnjie multsâ armânj tritsea ti grets. Multsâ armânj si-alumtarâ ta s-hibâ adratu cratlu grecu. Multsâ armânj avuts deadirâ pâradz ti adărăminti culturali ditu Athina ică alti locuri grâtseshtsâ. Achicâsindalui aesti lucri putem s-duchimu pirifanjea niscântoru armâni ditu Grâtsie tsi dzâcu: „cum s-poati s-nâ luyurseascâ cariva minoritati? Noi adrămu cratlu grecu!”.

Niscânti ori identificarea cu elinismulu si-adară ca unâ apandisi ti atselj tsi-lj luyursescu armânjlji ti oaminj niplichisits, nipulitipsits. Cu tuti câ multsâ armânj ditu Grâtsie s-luyursescu elini aesta nu poati s-hibâ unâ provâ ti etnogeneza a armânjloru (identificarea easti unâ shi arâdâtsina easti altutsiva). Prindi si-adâvgămu aoa câ ti multsâ armânj ditu Grâtsie, limba easti unu cheadicu ti identificarea cu elenismulu shi ti atsea u alasâ. Multsâ shi-alâsarâ limba câ tse duchirâ câ tu eta 19-20 avurâ mări bilei ti ea.

Armânjlji tsi s-luyursescu ti românj ufilisescu argumentul lingvistic: dauli limbi (armâna shi româna) sh- undzescu multu shi aesta easti ti elj unâ provâ câ easti zborlu mashi di unâ mileti.

Minarea di xanadishtiptari a armânjloru alănci tu diaspora, alargu di locurilji iu elj suntu autohtoni.

Averuri incomode ti armănj.

Armânjlji fundamentalishtsâ va s-ghivâseascâ niscânti lucri tsi va-lj cârteascâ:1. Atselj tsi alumtarâ nai ma vârtosu ti lipidarea di limba armâneascâ furâ armânj.2. Asimilarea armânjloru fu niscânti ori adratâ cu zorea ama di nai ma multi ori s-featsi di furnjia a armânjloru: ti unâ ma bunâ thesi, ti furnji economitsi, ti sinferuri, ta s-ascapâ di unu gaile.3. Meglenitslji nu suntu armânj. Easti ti hazi câ niscântsâ armânj luyursescu limba meglenită unu dialectu ti limba armâneascâ. Meglenitslji suntu bâgats tu aestâ carti câ tse tu atselj 150 ditu soni avurâ idyea banâ shi idyea mirâ cu armânjlji. Shi ti atsea câ Thede Kahl fu atselu tsi-lj află tu Turchie tu 1997 vlahilji meglenits musulmani fudzits ditu Nânti la anlu 1924.4. Sărăcăceanjlji probabil câ nu suntu armânj grecizats. Nitsi suliotslji nu eara armânj. Mari parti di elji zbura arbinusheashti.5. Vlahilji tsi bânarâ tu amirăriljea a fratsloru Asan nu eara armânj sh-nitsi românj. Eara unâ lumachi di romani balcanici. Diu pirifani sh-ti volea ti unu mari tricut, armânjlji shi românjlji âlj luyursescu aeshtsâ romani balcanici ditu soia a loru.6. Ligâtura anamisa di machiduneanilji alu Alexandru shi armânj nu easti ahâtu sigurâ câtu voru armânjlji s- pistipseascâ.7. Statistici ti armânj: 300.000 di armânj tu Grâtsie (mashi 100.000 suntu nica nicuchiri pi limbâ). Tu Arbinushie suntu ma multu di 100.000 armânj iara tu FYROM vârâ 25.000. Tu Vâryârie bâneadzâ vârâ 3000 di armânj (nu ma multu di 5000). Tu Românie, la catagrafia ditu 2002 furâ angrăpsits 25053 di armânj shi 1334 macedoromâni. Numirlu a loru easti ma mari câtse tu anjlji 1925-1940 vinirâ ca la 30.000 di armânj. Numirlu a atsiloru tsi nica zburăscu armâneashti tu Evropa ditu Notu-Datâ nu easi ma mari di giumitati di milion.

1 Cumatâ ditu pârâstâsearea faptă la D zâlili a culturâljei arm âneascâ , Custantsa, 26-li di Avgustu, 2006. Textu ntregu tu rivista Armânamea, numirlu 5 ditu 2007.

FISHA 27

I I . X i tă x e a r i

1. Aflats ma multi ti teza di doctoru alu Thede Kahl sh adutsets tu muabeti tsi concluzii ari tu carti.

2. Adutsets ndoauă argumenti că limba armănească easta ahoryea, cu structura a ljei, di limba romănă.

3. Minarea di xanadishtiptari a armănjloru ditu diaspora - adrats muabeti.

III . Anyrăpsimu

Alidzets ună temă di unu eseu tsi va s’intră tu soni tu concursu:

1. Numa a armănjloru.2. Gustav Weigand ti identitatea a armănjloru tu sonea di eta noauăspră.3. Adrats lista bibliografică ti tematica armănească:

a) ti kirolu pănă la 1910;b) ti iamea di kiro 1910 - 1950;c) ti iamea di kiro 1951 - 1990;d) ti iamea di kiro 1990 - 2015.

4. Alidzets ună carti cu tematică armănească sh adrats lji ună shcurtăpărăstiseari (anvărliga di 2 frandză).

5. Tsi carti / autoru armănu vă ariseashti cama multu? Cătse?6. Tu tsi limbi avets adyivăsită cărtsă / studii ti armănj?7. Tu tsi locuri di zămani armăneshtsă vă avets dusă? Tsi entipusi avets?8. Cari tsă easti identitatea, miletea? Avemu ma multi identităts?9. Tsi shtii ti istoria armănjloru? Di iu aflashi?10. Tsi isturii shtii di la părintsă?11. Cari easti isturia a fumealjei a ta? (zărtsina di iu tradzi, locuri iu au bănată)12. Tsi yinătoru vedz ti armănami?13. Tsi mindueshtsă ti limba armănească?14. Cari suntu sh iu suntu ază armănjlji?15. Muzica, cănticlu armănescu sh limba.

N B :Eseulu s’hibă tehnoredactatu Times NR 12.Tu soni s’aibă tricută ună bibliografii.Poati s’hibă sh filmu ică ună poemă noauă, originală.

FISHA 28

Iancu Perifan, ADUTSERI-AMNTI / THIM ISERI(unâ cumatâ ditu rivista Armănamea, protlu numiru ditu 2007, frândzâli 21 - 22 )

I. Adyivăsits

Tu Makidunia vâryâreascâ, tu hoara Bakitsa, a noshtsâ eara aclo di cându s- asparsi Gramustea. Fudzirâ ditu muntsâlji di Gramos shi s-minarâ tru muntsâlji di Rodope, di Rila. Hoara eara ashtirnutâ analtu tru munti la vârnâ 1800 di meatri. Tutu aclo s-afla nica doauâ hoari armâneshtsâ: Caramandra, di iu eara mana shi Sufanlu. Nj-aducu aminti câ mi loa mana di mânâ shi nidzeamu Caramandra, la soia a ljei.

Dadâ-mea eara di unâ mari soie, cu oaminji nicuchiri shi avuts, celnits, kihâiadz. Oaminji avdzâts! Unu protu cusurinu di a ljei fu loatu di furi cari pitricurâ hâbari a tatâ-sui s-aducâ paradz tra s-lu sâlâgheascâ. Shi lalâ-su cu un nipotu di a lui s-dusirâ cu paradzlji la furi. Eara prindu Pashti. Furlji lâ loarâ paradzlji shi vâtâmarâ ficiorulu shi elj doilji. Avea ishitâ shi-unu cânticu:

Tashu alu Stila, cu Stila nipot’su, loară calea nsus, prindu Grailu Mari...

Shi fendu-su ali dadi nu putu s-ascapâ di aestu caimo. Dupu patrudzâts di dzâli muri. Shi armasi dada oarfânâ di tatâ. [...]

Nâintea-a mea s-avea amintatâ doauâ feati. Paplu sh-tuts a lui vrea s-aibâ sh unu ficioru, cari s-lâ poartâ numa. Ashi eara adetea sh-vrearea, la armânjlji a noshtsâ. Dealihea easti câ sh-la alti milets, vidzuiu shi vedu shi azâ câ armasi aestâ vreari. Sh- cându mi-amintaiu mini, fu mari harauâ.

Mi-amintaiu tru câmpul di Kavala, tru Makidunia gârtseascâ, tu ahurhita a prumvearâljei, aclo iu s-afla a melji trâ irnaticu. Tu meslu Martsu, anlu 1923. Dzuua cându mi-amintaiu nu u shtiu, ama shtiu cându mi pâtidzarâ, Cavacli, tru Vâryârii, tu 24-li di Martsu. A noshtsâ eara pi cali. S­alina tu munti, ishea ditu irnaticu.

Tsânu minti câ nâ dutseamu cu tati la câsheari, la stani cari nu eara alargu di hoarâ. Câshearea lucra lapti di la dzatsi njilji di oi (a noasti eara vârnâ dauâ njilji). Sh-aclo câshearilji nj-adra pulju di câshcâvalji. Trâ ficiorulu a kihâelui.

Hoara-a mea Bakitsa u vidzuiu tâshi tu

anlu 2002. Dupu shaptidzâtsâpatru di-anji. Earamu la unâ andamusi a armânjiloru ditu Vâryârii. Andamusea s-fâtsea Velingrad.

Prezidentul a andamusiljei, Vasi lanaki, un multu bun sh-livendu armânu, nâ dusi cu doauâ avtobuzi pânâ Bakitsa. Nu mata aflâmu vârnâ casâ. Loclu - mashi padi sh- iarbâ. Acâtsâmu coru sh-cântâmu:

Bakitsa tru Văryării,Doauă suti di di călivi,Caramani li urseashti...Căti doauă li-asprăndeashti...

Ama s-mi tornu nâpoi: di njicu, earamulândzitu. Nu puteamu s-u ljau disuprâ. Mi-alâgarâ la yiatsrâ, la moashi. Vârnâbuneatsâ! Paplu, atumtsea dzâsi: Niculachi- alu tati, lja nveasta sh-ficiorulu shi s-vâdutsets Rila, la mânâstiru. Mânâstirlu Rila eara multu avdzâtu. Sh-azâ easti avdzâtu. Avea Hramlu ti Ayiu Yiani (7-li di Yinaru). Paplu avea adetea di s-dutsea cafi anu câ eara shi numa a lui. Eara cunuscutu aclo. S- dutsea cu unâ cârvani di calj, ancârcats cu mâcsuli (cashu, câshcâvalji, carni di oi, pâstrâmâ, lapti tu foali), lânâ, yiambuli, sats. Di tuti tsi lipsea la mânâstiru.

Sh-atumtsea, tati cu dada sâ-ndreapsirâ s-ducâ trâ Mânâstirlu Rila, ashi cumu s- dutsea paplu. Va s-eara la anlu 1925...

Mânâstirlu easti tru munti. Shi, cu calji ancârcats, mana nâinti pi calu cu mini tru disagâ, aspindzuratâ di sumarlu a calui shi tati dinâpoea a cârvaniljei. larnâ greauâ, neauâ, gljetsu, câljuri di munti... Di-unâ parti munti, di alantâ parti gremlu. Sh-calu din capu, pi cari eara mana cu mini, ascâpâ ciciorlu di dinâpoi, nghios di cali, câtrâ gremu... Tati limnusi... Aurlâ: “Dumnidzali’mu"! Sh-calu putu sâ sh tragâ ciciorlu, s-lu-aducâ-n cali.

Atumtsea, tati âlj dzâsi ali mani: “Mljeare, ficiorulu va s-facă ghini. Dumnidză easti cu noi”! Tati eara unu omu pistimenu, “Homo religioso”, u-am dzâsâ shi-altâ oarâ! Dyivâsea multu cârtsâ di bâsearicâ. Elu nu featsi multâ sculie, ama avea multu mirachi ti carti. Featsi ndoauâ clasi primari la sculia vâryâreascâ.

FISHA 28

II . Lexiconlu

Adyivăsits sh umplets frazili cu zboarăli uidisiti, ditu câmpulu galbinu:

Shtiu câ sh-tru Cadrilateru ......eara acljimatu di multi ori la lândzitslji sh-ditualti ...... Preftul ditu hoarâ, mindui unâhopâ, câ tati easti adventistu, di altâ...... ,di altâ religii. Elu, tati, nu-avea avdzâtâaestu ...., vârnâ.....

Shi cumu vâ spuneamu, neasimu la....... Rila, n-ashtiptarâ multu ghini, câshtea câ earamu di la .... lancu Perifan. Nâturnâmu acasâ, sh-mini u loaiu ... Cafidzuuâ mi fâtseamu ma.....Aesti nâ li tati,tru Cadrilateru, Cainargeaoa Mari.

Bana tru Makidunii, trâ armânjlji a noshtsâ, câtu fu Turcul, fu ma bunâ,

lishoarâ, ... Elj eara domnji pi tutuBalkanlu. Nu shtea di ... , nu pâltea mariborgi la turtsâ. Di la anlu 1913, cânduRomânia ampârtsâ Makidunia dupu .../Irinjia di Bucureshti, bana s-alâxi. Agiumsigreauâ, cu ... Cându tritsea sinurli, pâlteati cathi pravdâ sh-ti cathi omu! Sh-cândudipunea la..., sh-cându tritsea sinurlu tra s-ducâ tru munti,... Sh-atumtsea oaminjlji s-minduia s-fugâ tu locuri ma buni: America,Canada, Avstralia, iu eara...di suti di njiljidi oi. Icâ tru Românii. S-fâtsea multâ propagandâ ti dutsearea tru Românii.

pidimadz ghini oarâ sinuri hoari / hori cupiimânâstirlu fendi / tati irnaticu pirmithusea zboru

pisti disuprâ Acâkisearea prumveara efcula paplu

I I I . Niheam ă m uabeti

Adyivâsits prota sh deapoa aspunets cathiunu di voi ună schurtă isturii (ndoauă minuti) tsi u shtits di la părintsă, di la pâpânj, ti atselu kiro (yinearea tu Românii).

Tu delegatsiuni eara tati, lali Yioryi, frati al tati, Tega sh-Costa al Shaguni. Shi s-dusirâ tru Românii. Di-aclo, cu studentsâ cari azbura limba româneascâ (câ a noshtsâ, kihâeadzlji, nu u- acâchisea limba românâ) âlj dusirâ s-veadâ iu va România sâ-lj colonidzeadzâ. Alâgarâ hoari ditu Cadrilateru, hoari anturtseshtsâ, vâryâreshtsâ, tâtâreshtsâ. Lj-arisirâ hoarili vâryâreshtsâ. Shi- ashi aleapsirâ Cainargeaoa Mari. Atselj di Caramandra shi Sufanlu, aleapsirâ sh-elj Cainargeaoa Njicâ (iu s-featsi irinea / pacea a arushilor cu turtsâlj, la 1877) nu alargu di hoara Cainargeaoa Mari.

S-turnarâ Bakitsa shi ahurhirâ s-andreagâ trâ calea di România. Tati, la optudzats di fumelji tsi lucra la elu, lâ scoasi paspoarti/ tishkirei!

Tati putu s-vindâ calji, ama oili nu putu s-li vindâ. Nu s-pâltea ghini. Shi-atumtsea li- alâsarâ la lali Tega alu Pushu, dziniri di sorâ, nicukirlu ali teti Yitsâ, s-li vindâ shi s-lâ pitreacâ paradzlji.

Fudzearea tru Românii fu tu kiro di vearâ. Elu vru s-li ducâ tu Turkii. Furâ acâtsats di iarnâ pi cali. Sh-kirurâ ma multi di oi. Sh-cu ptsâni tsi-armasirâ sh-pâlti hârgiurli-a lui. Paplu, cându avdzâ aestu lucru, elu cari eara nipututu, lândzidzâ ma multu sh-nu dupu multu kiro, muri. Eara la anlu 1929. “Muri sh di cripari”, dzâtsea a noshtsâ.

NB — Avets angătanu s’u anyrăpsits aestă shcurtă isturii, arada cu ună hartă tu cari s’dats giuiapi cumu tăcură, căndu (anlu), ditu horli di unu kiro (ditu Makidunia gărtsească, văcărească, ditu Arbinushii ică ditu veacljea Sărbii) tu Cadrilateru (Romănia di atumtsea) sh deapoa tu Romănia di ază (Dobrugea), iutsido iu agiumsiră. Adutsets aminti sh soia tsi armasi tu vecljili locuri.

FISHA 29

SPIRU FUCH I

I . Adyivâsits

N AFOARĂ D I IS T O R II

Nuntru Comisia.La poartă populj balcanitsi Au acătsată arada Ta si scrie tu istorii.

Ei, cu una niarăvdari tragică,Si bat un cu alantu cari s-intră prota. Eu, cama mintimenlu di nâshi Lj dispartu.

Lâ ashtergu sândzâliCu shamia albâ tsi nu u agârshescuS-u amu ân gepiShi-lj bagu nuntru cu aradâ.

Ei intrâ tuts diunâoară Sh-di ayunii nj ncljd poarta.Nu ari tsiva, mini lj bâgai nuntru,Mini feciu istorii di aver.

Când va moru nafoarâ di arcoarea agârsheariljeiA lor va lâ yinâ arău shi va mi ngroapâ.Atumtsea ComiseaVa u acljeama disligatâ problema.

LU Y A R Y EA Z M O A VÂRN UI NU ÎL ’I DĂMU

Lu mpiticămu soarli a nostru cu hirlu adâratu di sâmţâminţâli a poeţloru, cari si feaţirâ curbani ti noi - cu vrearea a loru insuşâ.

Ş-luyurjeazmo a vârnui nu-l’i dâmu!Himu ghini tora, ca ti l’ea haraua!

Ama, avemu ninga unu lucru nicu s- dipisimu:

S-vâtâmămu purunghil’i alghi ţi intrâ aoa tu templulu a nostru pângânu, s-ciucuteascâ pi altarlu ahusitu, chicutili di sândzili a poeţloru glari, pistipsinda cu mintea a loru di pul’i, câ sântu gârnuţâ di gârnu.

Ş-ninga unu mistico nicu:Îl’i vâtâmămu cu cutlu Ţi nâ deadirâ pâpânil’i a noştri ti misurari lundzimea a calil’ei, ş-cara himu siyuricâ nu va lu ufilisimu vârnoarâ ti-aestu lucru cari va s-nâ mâcâ siminţa ţi va s-nă da virdeaţapi aestâ curbânisiri muşatâ!

NU AM U PÂ TRID H Â

Pumoarea cu mânili ca cl’eaşti ţ-strindzi gurmadzlu.

Ma di unâ thamâ, armâni tu banâ

ca suflitlu ironicu s-vedz pâtridhili minciunoasi

di-avârliga-ţ.

FISHA 29

I I . Lexiconlu

1. Dats apandisi:- Tsi zboarâ nu cunushtets tu aesti texti? câftats li tu dictsionarlu online.

Urneki:ayunii - [engl. hurry] - ayunjiseari - ayunjisitu

ayonjea - [engl. fast] avrapa

2. Ufilisits tu frazi zboarăli uidisiti:Urneki:

au acâtsatâ arada ta s'..... - sh loarâ arada di ....Tinirlji acătsară arada ta s’ducâ tu inshita di stâmânâ tu munti. Tinirlji loară arada di s’ducu tu sonea di stâmânâ tu munti.

a) cama mintimenlu di nâshib) cu aradâc) si featsirâ curbani tid) ti l’ea harauae) pângânuf) ahusitug) pumoarih) thamâi) di-avârliga

I I I . Praym atică

Turnats tu prozâ aestu poemu di Kavafis, apridusu di Spiru Fuchi. Bâgats oarâ cumu ligats unâ frazâ di alantâ. Alidzets boatsea (io, nâsu - poetlu).

MURI

Fârâ minti, fârâ nvirinari, cu nitinisitâ boaţi

mări şi-analţâ di-avârliga-ni scularâ muri.

Şi-ni stau ş-mi deapiru tora aoaţi.

Altuţiva nu minduiescu: mâduua îni mâcâ aestâ tihi:

câ ţe multi lucri nafoarâ aveamu s-fâţeamu.

Angâtanu cumu nu avui cându murili scularâ.

Ma lavâ di masturi şi ihad vârnâroâ nu li-avdamu.

Fârâ s-l'au hâbari mi-mpârţarâ di lumea nafoarâ.

FISHA 30

SOFIA ZGURI

i . Adyivăsits

Strindzera mănilor

Ţi si-l'i fac a-suflitlu ţi ntramurâ?Aşâ ntrâmurai aţa dzuâ tu apiritâ...Nu u cunuşteam aţa limbâ cseanâ Când mânli strândzia unâ-a-lantâ cu nillâ!

Ju s-li aflu aţeli zboarâ ţi nu dzâsâm Ti arânli ţi ascundl'eai tu atâl chept... Lacrima a-ta n-arâmasi pi suflit Strindzera a-mânlu doari ş-tu aist moment!

Dzeditli totâna va s-li avd s-in zburâscâ Ira adunara ma nilloasâ cu tini!N-allâsaş tu suflit multâ gaireti...U ştiu, ca anghil n-stai ninga mini!

4-Şcurtu-2013

Stridada-Nuceă

Hirbea numta armâneascâ Muşata Nuceâ s-mârta...Naşu cu cruşchiâ tricurâ di oarâ Boţi di nâş nu si avdzea...

Chideari pi fraţiâ ali Nuci Tut farmac, mari aruşâni Nviscutâ sora lâ-arâmasi L'grirâ la unu di turâşti!

Aţel ficior aclo aproapea Multi or Nucea u-avea câftatâ Fraţiâ nu u-apruchea la uşâ Ş-vini tihia su l’ea nveastâ...

Cruşchiâ di turâşti aguniusirâ Ti la nveastâ ma nchisia...Bâtea tâmpinli muşati A-li Nuci inâma l'i-plândzea...

...Si avdzarâ cioacâli diparti Pi cal’i vinea parei mari Cruşcheâ a-garambolu Naşu S-apruchea cu gioc ş-cu cântic

-Nu purtaţ nâreri, anarga! Adârâm câil’iur pit pâdurii Aestâ nâ fu chidicarea Di ploai işât râulu ca zur...

Cihtisi tutâ turâştea S-mutra n-tr-ochi cu unu-alant Aspâraţ s-nu videa nilâ Vâtâmari pi ficiuraţ...

Câpsirâ treili prechi di tâmpin Işarâ gionl’iâ garamboi... -Anarga!-gri ma mintimena S-ntreb cai vrea nveasta di voi!

Tricu pi namisa di tuţ Si apruchiâ pi ningâ pat:- Dzâ niheamâ la muşatâ Cai vrei s-aledz ti bârbat!

Nucea mproastâ, ntrâmuroasâ Sum zâvonu suschira...- Vroi aclo iu iram isusitâ Ligâtâ iu fu tihea a-mea!

Dâvâlu s-nchisi la turâşti... Cruşciâ di haraua azbuira Ca luţefir Naşu cu Nucea Ma mari numtâ l’i aştipta...

26-L'inar-2015

[poemi corectati armâneashti di Andon Kristo, ditu volumlu Sofia Zguri, Ashtept soarli, 2015]

©Mariana Bara.

FISHA 30

II . Băgats oară

1. autoarea easti fărshiroată, ti atsea ufilisi tu poemati formi fărshiruteshtsă:

atseli (atseali)

dzediti (dzeaditi)

ishară (ishirâ)

2. aflats forma cunuscută di voi ti aesti zboară ditu dialectulu fărshirutescu:

cruşchiâ câpsirâ

garambolu zur dâvâlu

II I . Sonea a zboarăloru

Fărshiruteashti:cheptavd

(fără -u tu soni)

IV. Băgats oară: plural

Anamisa di doauli dialecti armăneshtsă (F - fărshirutescu, A - alanti graiuri armăneshtsă)

F A

fratiâ fratsljicruşchiă ..........ljigaramboi yrangheadzlji

V. Adrats m uabeti

1. Zboară-cljeaie tu prota poemă.2. Metafori tu prota poemă.3. Personaji tu deftura poemă.4. Cari easti criparea ti Nucea ?5. Cătse amănă yrambolu?6. Tsi spuni poetesa tu soni?

©Mariana Bara.

FISHA 31

PROTA OARĂ TU MAKIDUNII

I. Adyivâsits

Căndu neshu prota oară tu Makidunii?

La 1978 earamu dusă Struga la „Festivalu Internatsiunalu di Poezii".Aveamu loată sh-viza tră Gărtsii, minduinda că di Struga va s-hibă ma lishoru s-agiungu aclo. La ambasada gărtsească tra s-ljai viza tu atselu kiro nu prindea să spunji că păpănjilji i părintsălji eara amintats aclo.Mini tricuiu că părintsălji suntu amintats tu Văryării (ashi easti shi dealihea) shi nu adushu aminti di păpănjilji Caracota (di partea ali mami), amintats Kavala.Mindescu că elj shtia multu ghini tuti aesti, ma multu că aveamu tipusită, cu unu anu năinti antologhia di folcloru armănescu.Ama, loaiu viza... Di Skopje loaiu trenlu cătă Sărună. Păradzlji eara multu “misurats” shi minduiiu că s-agiungu tahina shi s-mi tornu cu trenlu di noapti - tra s-nu hibă ananghi s- armănu la hotelu.Aveamu miraki s-calcu tu Gărtsii, macari tră- ndauă oari s-hiu Sărună.Sh-ashi adraiu. Agiumshu Sărună cătă prăndzu shi aveamu s-mi tornu Skopje cu unu trenu dicseară.Tricură ahăntsă anji, ama nu agărshiiu nica atsea tsi bănaiu căndu agiumshu la sinuru, Gevgheljia, shi vidzuiu hlambura ali Gărtsii. S-mi-arshunedzu adză că plămshu? Ănj si fătsea unu yisu tsi lu purtamu di multu tu suflitu!Agiumshu Sărună shi mi priimnaiu cătu putuiu... Aveamu ca amănată, dusă tăshi- ndzeană la Castru shi tră turnari la gară nu vreamu s-hărgiuescu ptsănjilji păradz tră taxi... cari-lj tsăneamu s-mi apără di vără cripari.Loaiu autobuzlu shi, tră tăxirati i tră tihi, avu- mbodyiu shi kiruiu trenlu.Tsi s-adaru? Cătă iu s-u ljau? Nu cunushteamu vără Sărună.

Ănj feciu cuveti shi vidzuiu-ndauă hoteli ninga g a ră . Niscănti nu spunea ghini. Intraiu tu unu cama aleptu să-ntrebu cătu custuseashti ună noapti.

Purtamu di gushi unu trastu laiu kindisitu cu lilici tu musheati hromi. Eara unu trastu folcloricu, ditu Rumunia... tu cari aveamu tută avearea: pasportulu shi ptsănjilji păradz. Intraiu la hotelu shi la retseption eara ună feată tiniră. Pănă să-ntrebu tsi vreamu, mi- ntribă ea desi hiu ditu Rumunii... Nu mata shtiu tu tsi limbă mi-ntribă: gărtseashti, anglikeashti?Mini dzăshu că hiu di Bucureshti... Fatsa a featiljei s-dishcljisi diunăoară shi ahurhi s-nj zburască armăneashti! Easti ti pistipseari? Mini lj spushu tu tsi catandasi hiu. Nitsi că vru s-avdă s-armănu tu hotelu.“Va s-yinji s-dornji tu casa a mea shi tu ishita di stămănă va ti ducu tu hoara a mea, la paplu shi la părintsălji a melj.”Feata eara Caliopi Demireli cari, di-atumtsea, nj-armasi soatsă, soră, la cari di-atumtsea pănă agiumshu tu Ghirmănii, tritseamu cathi veară vacantsa la ea.Sămbătă mi dusi Caliopi tu hoara Kria-Vrisi - hoară-mplină di fărshirots.Tră dzălili tricuti aclo - va li bagu pi carti altăoară.Ahătu mashi că Lali Dimitri, tati ali Caliopi, ănj dzăsi că va mi ducă Pella shi Vudena, la cascadi...Cumu di minduii ahtari lucru, nu shtiu. Poati că lj-aveamu dată Antologhia di folcloru armănescu shi duki că, tră mini, ună cali Pella poati s-mi hărsească...Potu s-dzăcu că, aestă cali Pella, fu prota mea cali tu Makidunii. Atseali tsi avea fitursită di multu tu mintea a mea, fără s-potu s-dau ună exiyisi, loa tora trupu dealihea. Loclu iu s- priimna Alexandru, loclu iu bia apă calu a lu i. Dănăsescu aoa - tră Caliopi shi hoara Kria- Vrisi (prota hoară armănească vidzută di mini) - altă oară, tu adutserili-aminti cari, poati, va li-nyrăpsescu vărăoară.

(Kira Iorgoveanu-Mantsu, carti online, 6-li di Shcurtu 2015)

©Mariana Bara.

FISHA 31

II . Lexiconlu

1 . Aflats alti zboară cu idyea noimă (sinonimi) ti atseali angrushati aua:

a) va s-hibă ma lishoru s-agiungub) adutserili-aminti cari, poati, va li-

nyrăpsescuc) tră-ndauă oari s-hiu Sărunăd) cându agiumshu la sinurue) kindisitu cu lilici tu musheati hromi

2. Developats frazili ahurhiti aua cu zboară ditu textu:

a) Mi ntribă nica di p ro ta .....b) Ahtari lucru easti t i .........c) Fudziră tu inshita d i ....... shi s’turnară

tu intrata d i .............d) Neasimu t u ..............e) Atselu an u ...... dusă...............

III. Niheam ă yramatică

1. Arm ăneashti avemu zborlu DESI:

a) Mi ntribă desi durnjimu arihati cu căroarea tsi featsi asear’noaptea.b) Nu shtiu desi va s’da ploaie tora seara, am a ahurhi di bumbuneadză.

c) Desi avets tricută pre-atsea cali antsărtsu?d) Desi va nă yină oaspits pi tsină?

e) Desi lă lo hari ghiurdanea a featiloru?

2. Băgats oară la noima a zborlui DESI tu cathi frază.

3. Aflats alti zboară tu locu di DESI ti frazili dati ndzeană. Ti urneki: Naca va nă yină oaspits pi tsină?

III. Adrats m uabeti

1. Tsi mbodyiuri avets avută anda earats tu xeani?

2. Tsi vă lo hari tu horli armăneshtsă tu Gărtsii, tu Văryării, tu Ripublica Makidunia, tu Arbinushii? Tsi nu vă arisi?

3. Vă turnats tu hoară? Vă ariseashti bana tu hoară?

4. Iu alăgatu veara tsi tricu?

5. Urdinats tu armănami? Easti zori cu căljurli?

NB - Putets s’anyrăpsits entipusi di calea.

©Mariana Bara.

FISHA 32

TOMA BABU (1 9 3 1 )

I. Adyivăsits

Fumelji dit Dishnitsa, tu arniu la „Câlivi” tu Gârtsia. Ficiuriclu di nandreapta, Pilea Babu, fu ursitu s-hibâtatâ-njiu la 33 di anji, dupâ tsi vini dit Americâ (foto 2)_____________________________________________

(Toma Babu, tu Facebook, 14 diShcurutu 2015)

Papu Teghu cu muma şi papu Sutiri cu maia. (Dishnitsa shi Cuceaua)

(Toma Babu, tu Facebook, 8 di Shcurutu 2015)S H P I R T U L U

Chita sh-ul tâlje nimalu TÂ M Â H EA RAca sh-avea frâmtâ ciciorluma cân’ deadi ca s-ul frigâ, Tihisirâ nveastâ bunâno-avea cu tsi s-facâ foclu Cu arâslu avinâ norlutu ampaturlea dipusi Soacra, itsi va sâ spunâpânâ namisa n pâzari Iia nu lj-u toarnâ zborluiu sh-iara nâ bâcâlichi Mushuticâ cumu i dzânas-ia un shpirtu...tr-aprindeari Shi livendâ ca fluricâ

Fâr-far-far! âlj neadzi mâna- Vrei tsiva?, sh lu antribâ Câ lja furca i cicrica.bâcâgilu cu mutrita. Soacra mash u strâmbâ narea- Voiu... sh-cu suflitlu la gurâ... Itsi dzâtsi, itsi adarâVoiu unu shpirtu, lj dzâsi Chita. - Uuu la soru! Ti ljea lăhtarea

Easti multu tamaheară!Bâcâgilu tindi mâna,dinâpoi shi ditu vitrinâ Tutu ahtâri lâiets lâ spuni la vitsinj,pi tijghea dinintea-al Chita s’u ljea bileaia.lj bagâ unâ shushi mplinâ. Pâni, cashu, urizu, sâpuni- More... tini fats shicae ? A tutloru lâ bagâ cljeaia.mas un shpirtu ts-amu căftată! Tsi s’dzâcâ mârata fe a tă .- Shtiu io, dzâsi bâcâgilu... Nu-i ca la dada acasâ.Shpirt ai vrută, shpirt ts-am dată! Iu di tuti lj avea datâ.

Soacra easti mult’ astreasâ.- Bre, di aist’ s-tsă creapă numa?Mi măcashi, s-ti măcă loclu, T’unâ dzuuâ, oara bagâ,Io vreamu shpirt ’ di atsel tsi fatsi, Cumu câ nveasta dutsi n gurâpraf-praf-praf sh s-aprindi foclu! Unâ masinâ ntreagâ

Ti la cathi mâshcâturâ.- Vrei chibrit? ma dză crăshtine, “O bo bo!” dzâsi tu mintidză chibrit cum se numeşte - Ca di ftuhisiri greauâ,păi eşti turc? mutrea ma ghini, - Ah, avdză nveastă?ma nu... nveatsă rumăneşte! Di-aua sh ninti s ’u măts masina

Pi ndoauă.Sh-ul ia shpirtulu, Tsi putea mârata s’dzâcâ?fudzi Chita - Mindui sâ s’facâ glarâsh-cum imna itie mari Sh apârnji deatumtsea s’mâcâs-minduia la bâcâgilu, Doauâ masini di-un’oarâ.ca tsi capu di zdanganu ari !

Când’ vidzu câ tuti ia di sârâsirâ,Aspâreatâ dzâsi moasha di inati- Măcă cumu ts ’aveai m ăcată .

©Mariana Bara.

FISHA 32

II . Băgats oară

Di iu yini umorlu tu aesti doauă texti:

1. tsi easti shpirtu armăneashti?2. tsi easti tâmahi?

I I I . Lexiconlu

Umplets locurli goali cu zboarăli aspusi ahoryea:

1. Tsi bileaie, ...., tsi znjii !2. Nă .acătsă .... că multu amănă.3. Naca nu aflashi.....m păzari?.4.fcioru, armasi acasă, ama vrea

s’ducă cu sotslji la yiurtii.5. Alagă,.... , s’agiungă tu oară.6. Videamu . ahtari.... tu anjlji di

polimu!7. S’........... a soacărljei, ashi u nivtsă

dada.8. Di cara tăljeară...... , s’acătsară di

ghelă.9. Nu lj dză numa,.......

3. Pirmithuserli suntu dialithea?4. Ascultats tu Facebook aesti poemi

sh deapoa comentats umorlu

1. Tsi anyrăpseashti Toma Babu ti arădătsinjli a lui?

2. Cumu easti soacra zuyrăpsită?

V. Niheam ă yramatică

Armăneashti:

❖ Mindui sa s’facâ glarâ. .(nu va prepozitsii)

❖ tr-aprindeari(nu va ufiliseari form a di participiu, am a aestă numă a verbului)

Urneki: t r -adrari , tr -am in tari , tr -aspuneari, tră dzătseari etc.

Ti a d ra ri , ti a n cu p ă ra ri , ti v in d eari , ti m u tre a ri etc.

NB: T râ ică Ti - suntu doauli buni.

❖ Numă di pătidzari ti fciori, arm ăneashti dipisită cu -a : PILEA, GOGA, STERYEA, COLA etc.

Adăvgats alti numi ti aestă urneki.

IV. Adrats muabeti

a) ampaturăb) o bo bo!c) ftuhisirid) inati

e) nimaluf) masinăg) toarnă zborluh) să lj creapă numa

i) mărata, măratu

©Mariana Bara.

FISHA 33

DUMITRU STERE GAROFIL

I. Adyivâsits

Ună njică Isturii a Poemlui LUTSEAFIRLU1

[...] njică isturii mutrinda turnarea / transpunirea / xiyisearea pri Armăneashti a poemlui Luceafărul, ngrâpsit di Mihai Eminescu.

1. Sigura că multsâ Armănj shtiu că Luceafărul (poem cu 98 strofi), s-transpusi sh-pri Limba Armână. Ama, poati câ nu suntu multsâ atselj tsi cunoscu sh-căti turlii di transpuniri suntu ngrăpsiti sh-tipusiti pană tora. Niscăntsă Armănj - dit multsălj tsi dyivăsiră poemlu Luceafărul, s-minduiră ta s-lu transpună pri Armăneashti.

2. Ntsărtsu, căndu căftam prit cărtsă, zuari shi rivisti veclji ta s-adunăm matinali litirari shi s-li ufilisim tu Rivista di Litiratură shi Studii Armăni, rivistă tsi u tipusim Costantsa, aflai shi ndoauă transpuniri a Luceafărului. . Sigura că dyivăsilj aesti turlii di transpuniri shi-nj vinji ideea ta s-adar ună carti tu cari s-arădăpsescu tuti turliili di transpuniri tsi li-aflai. Ama, nu mash ahăntu, că mi-acătsai shi ngrăpsilj ună noauă transpuniri...

3. Tu anlu 2001, bitisilj armănipsearea poemlui shi andridzearea cartiljei - Tehnoridactari Computerizată - cu 8 (optu) transpuniri cu autorlji a lor, minduindalui ca titlul di carti s- hibă PLOAEA DI LUTSEAFIRI... Ufilisinda printerlu, ndrepshu ună carti (manuscris) tsi u părăstăsilj la ma multsă Armănj, ti mutreari shi ma s-lji-arisească shi au mirachi sh-puteari finatsiară, s-tipusim cartea. Nai multu lu-arisi Lefterie NAUM di Bucureshti, deadun cu membrilj fondatori di la Fundatsia Culturală Aromănă SĂMTA ANA shi cartea s-tipusi tru anlu 2002. Lefterie Naum lu-aveam cunuscută cu ndolj anj ninti, căndu, deadun sh-cu Justin

1 Carti online 10-li di Shcurtu 2013; cumată.

TAMBOZI, cu nispetea yurtiseariljei tu anlu 2000 a Iventlui: 2000 - Anul EMINESCU, minduim, andreapsim sh-tipusim Cartea EMINESCU Aromân / Român (532 p.). (Justin TAMBOZI, fu Armănlu cu mari tinjilji prit lao sh-cu mari vreari tră Cultura Armănească - Omlu, tsi astădz numata easti cu noi / ăl ljirtă Atsel di-Analtu) . ..

4. Pri ninga aesti 8 (optu) turlii di transpuniri, tru anjlji 1999-2001, Armănlu Constantin (Dinchi) GRASU, di Costantsa, prufesor dr. tu Matimatică, adră transpunirea a Luceafărului, ama nu u tipusi... Prufesorlu Dinchi, află că mini am tu umuti s-adar ună Carti cu tuti transpunirli a autorlor tsi-lj shteam pănă tu atsel chiro. Ălj feci tămbihi ta s-nj-aducă manuscrislu s-lu ngrăpsescu tu carti anamisa di alanti transpuniri. Numata ănj deadi apandasi...

5. Dupu 4 (patru) anj di la tipusirea cartiljei PLOAEA DI LUTSEAFIRI, tu anlu 2006, s- alănci ună altă transpuniri a poemlui Luceafărul... Armănlu Naclu-al GOGA tipusi Lutseafirlu tu Rivista Grailu Armănescu (Rivista-a Uniiljei ti Cultură-a Armănjlor dit Machidunii, redactor-shef: Dina CUVATA). Transpunirea ari 96 strofi shi s-tipusi tu fragmenti / cumăts, tu patru numiri di rivistă, alănciti ună dupu-alantă: Anlu IX, numirli: 1 (31), 2 (32), 3 (33) shi 4 (34), 2006. (tu Bibliuteca Fundatsiiljei CARTEA AROMĂNĂ, apruchem multi numiri dit Grailu Armănescu, cum sh-alti rivisti armăneshtsă tipusiti tu Machidunii).

6. Tu 15-li di Yinar 2013, Armănlu Nicolae (Nico) CHIHAIA, ngrăpsi sh-pitricu prit Internet ună altă transpuniri

7. Poati suntu sh-alti transpuniri, ama, tu-aestă oară cunushtem mash atseali ti cari ngrăpsim.

8. Ma s-avets ntribări ică alti lucri tră limbidzari, andicra di atseali ngrăpsiti ma nsus, atumtsea, dats apandasi prit E-mail..

©Mariana Bara.

FISHA 33

II . Lexiconlu

Ufilisits tu frazi: xiyiseari, ntsărtsu, nispeti.

I I I . Băgats oară

1. Cumu suntu nyrâpsiti tu textu verbili:dyivâsilj 2. Cumu voru anyrăpseari?mi-acâtsai shi ngrâpsilj dyivâsiiubitisilj bitisiiupărâstâsilj părâstâsiiundrepshu

IV. Niheam ă yramatică

Va anyrâpseari lj tu verbulu adilju. anjurdzescu - anjurdziiuCâtse L easti tu soni tu zârtsina a verbului lipsescu - lipsiiu(adiljari, adiljemu, adiljamu, adiljaticu). mutrescu - mutriiuAltâ turlii, cara s’nu hibâ vârâ L tu soni tu pistipsescu - pistipsiiuzârtsina a verbului, anyrâpsimu:

V. T i biani. M a mshata?

1. Sh-era unoarâ t-un chiro -Canda nu sh-fu ahtari, 6 . Era unoarâ, canda adz,Vahi vâshiloanji armiro - Tu neguri di zâmani,Nâ featâ, aghno hari! Di soi mari di-amiradz,

Nâ featâ tri nishani.2. Era unoarâ, voi lai frats,Era ca vărnâoarâ, 7. Avdzâts un bun sh-ascâpiratDi soie mari di-ampirats, Pârmit tsi-nj dzâsi paplu:Nâ featâ, nâ ficioarâ. Eara nâ hilji di mpirat

Mushatâ... s-lji ljai caplu!3. Fu tse nu-sh fu cându si-adrâ.Fu tu pârmith nâ datâ, 8 . Ca tu pârmit canda s-adrâ,Di soie mari di-amirâ Ca vârnâoarâ-adratâNâ featâ paramshatâ. Di soi mari di-amirâ,

Nâ featâ mult mushatâ.4. Ca tu pirmit ashi s-fatseaSh-di când i eta-aflatâ, 1. Hristu CândroveanuDi soie di amirâ, bâna 2. Constantin ColimitraNâ featâ steau-mshatâ. 3. Ioan Cutova

4. Toma Enache5. Ca n pirmiti fu unoarâ - 5. Dumitru St. GarofilCanda more nu sh-eara, 6. Dumitru A. ParizaAlâvdata-atsea ficioarâ, 7. George PerdichiSh-amirâlu tsi u-avea. 8. Ionel Zeana

©Mariana Bara.

FISHA 34

VICTOR CEARA (1933 - 2003)

I. Adyivăsits

LA ANDAMUSI BITU LI (1997)

Bituli, tu Machidunii, s-tsânu Simpozionlutrâ Standardizari a Scriariljei Armănească...

Cându scriu nâ puizii I vâră pârâvulii,Vrânda s-am vucabular Ma mbugat, ma litirar Dghivâsesc rivisti sh-cârtsâ Frândzâli di dauâli pârtsâ,Ta sâ nvets sh-io cum sâ scrii Cu nai ma buna grafii...

Prufisori cu mari thesi S-adunarâ la Congresi Pi la Freiburg shi Bitola Barba, Cunia, Popnicola, Ceara, Dina, Saramandu (Un di elj dat cu livandu)

Sh-altsâ multsâ scriitori La rivisti editori Shi apofasi elj loarâ Cum câ limba litirarâ S-hibâ nâsâ ngrâpsitâ

(ditu rivista Zborlu a nostru,

Cu grafia uidisitâ;

Câ acshi vinji chirolu S-aducheascâ tut laolu Tsi vrem s-tsem pi armâneashti Alfabetlu ma-l cunoashti.

Unlu dzâtsi: Vrem grafia Cum pripusi-aoa Cunia,Câ-i ma bunâ shi-i ma schetâ Intrâ lishor tu cârfetâ Shi la-armânjlji dit Balcanj Sh-la atselj amiricanj;

Cât ma ptsâni seamni s-hibâ! Cartsi om va ta si shtibâ Mash pi a si s-bagâ tilda...

- Nu, acshi nu va Matilda.

- Vrem s-apârâtsim sedila

- Avdu shi mi curmâ njila.Altu ma cu intilect

Dztâsi:-armâna-i dialect.

(Custantsa, 10-li di Yinar, 2001)

anlu XXV, nr. 1 - 2 ditu 2009)

Poetlu Victor Ceara ari anyrâpsitâ sh publicatâ ma multi volumi: Versuri shi Isturii Shcurti, 2000; Sticuri di Bană, 2001; Catreni, 2002; Puizii tră tinjia a l Eminescu, 2001; Grealili dzâli (soneti), 2002 (deadunu cu Dina Cuvata); Mushatulu doru (deadunu cu George Ceara), 2002; Dor di muma, dor di vreari, 2003.

Tu catreni spuni mari doarâ ti hazi.

©Mariana Bara.

FISHA 34

II . Lexiconlu

1. Aflats noima ti zboarăli ditu textu: apofasischetâ cârfetâlivandu 2. Adrats frazi cu aesti zboarâ.

_________________ thesi________

III. Anyrăpsimu

1. Tritsets tu prozâ poema.2. Argumentats grafia di Bituli.

IV. Niheam ă isturii ti yrafii

TIBERIU CUNIA: [...] nomurli di Bituli, ashi cum suntu eali tora, că eali suntu SINGURLI tsi s-au faptă di-un grup di-armănj, dit tuti craturli, armănj tsi nu fură aleptsă di mini ma di sutsatili dit cati crat iu armănjlji suntu di-a loclui i craturli iu băneadză adză. Că nu vinjiră tuts tsi lipsea s-yină, easti dealihea; ma sh-tu simpozioanili di trăninti va hibă totna di-atselj tsi nu va poată (i nu va s-vor) s-yină. Ma cama im purtantu di tuti, easti faptul că:(i) Bituli vinjiră multsă armănj (ma nsus di 30 ), dit tuti craturli,(ii) fură discutsii (muabets) lundzi (ma nsus di 5 0 di săhăts) sh-tu soni, (iii) atselj tsi vinjiră la simpozion s-aduchiră tră nomuri standardizati di scriari. Featsim atumtsea căt putum. Taxiratea fu că aesti nomuri nu fură aprucheati shi nvitsati di multsă scriitori armănj. Că va s-eara ma ghini ca lumea arm ănească s-li- avea aprucheată atumtsea nomurli astăsiti; iară simpozi- oanili di trăninti s-eara mash tră alăxirea-a nomurlor ma putsăn buni cu altili ma buni.

Nu-ari nitsiun nom farsi (pirfectu) di scriari; ma avem multi nomuri buni; shi nomurli

astăsiti Bituli suntu buni. Nu farsi, ma buni. Sh-fură aleapti di armănj tsi s-adunară tu-un loc shi zburără tră aesti nomuri shapti dzăli (lundzi!) cu-arada.Prublema-a standardizariljei nu easti mash alidzearea a nomurlor di scriari; prublema easti ma multu atsea di aprucheari, nvitsari shi ufilisiri a nomurlor aleapti, buni i ma putsăn buni. Prublema-a nvitsariljei nu easti lishoară. Sh-mini, tsi căftai s-li nvets nomurli di Bituli, nu pot si spun că scriu totna cu eali. Nomurli suntu multi, sh-tu- aushatic easti greu s-li nvets shi s- li tsănj minti. Căti ori nu-am nvitsată un nom adză tra s-lu- agărshescu măni, s-lu nvets diznou shi s-lu-agărshescu iara. Tr-atsea, cititorlu va s-află locuri iu va s-veadă că am călcată nomurli di Bituli, că nu-am scriată după eali. Easti dealihea. Ma itia nu easti că vream s-li calcu; itia easti că nomurli ma njits, cu ma njică simasii, di cari mi nchidicam di căndu-căndu, nu-nj li adutseam aminti tam am cum lipseashti, oara tsi ngrăpseam.

(carti online, 2-lu di Avgustu 2008)

©Mariana Bara.

FISHA 35

PAUL MICHAEL BEZA

I. Adyivăsits

MOSCOPOLE (VOSKOPOJE, MOSCOPOLIS); 12 di Avgustu1

Di iu s -neam s-videm tsi armasi nica mprostu dit vecljul mâhâlâ armănescu di Curceauă, nchisim dinăoară cătă Moscopole. Tu mardzina di c ăsăb ă dedu di ună numtă cu aftuchini scumpi alăxiti cu curdeli tsi dădea hăbari dipriună cu halat mari, iara ndauă metri cam a nclo, di ună păzari di prăvdză. Mplin di mushuteatsă, dauă eti aputrusiti pi un peatic di loc njic. Calea tsi imnăm di la păzari, nica ndoi kilometri, vidzum prăvdză ancupărati di aclo. Văts trapti cu singir, alinati cu niscănti camioani veclji, tu ună turlii di carotsi trapti di tractoari; calj, mulări sh yumari, ma multu i ma putsăn inăgeats, ngăsăits di năilji a lor nicukiri. Portsă, oi shi căpări eara purtati pi itsido lucru s h - căt s -pară ti nipistipseari, căti ună i dauă li purta bash sh pi bicicletă; tuts s-dutsea cătă năulu a lor loc.[ . . . ]

Tuti cheaditsli chirură, s -avea dishcljisă dinintea a noastă ună geadei bună, tut ma bună cu căt nă aprucheam ma multu di c ă s ă b ă sh- ahurhim s - n ă ayunjisim.[ . . . ]

Tu tsentru ari un monumentu ti tinjia a alumtătorlor vătămats tu chirolu a polimlui dit soni.[ . . . ]

Ma tut s-veadi c ă aestu c ăs ăb ă aca tsă s-mută: casi nali, ndreapti, adrati cu chetsari di la alanti casi surpati sh-tsi tinjisescu arhitectura traditsională a loclui. Casi chivirnisiti, mutriti di nicuchiri timats. Pi schinăratlu a muntilui dianvărliga adrară tora hoteluri tu căsăbă , pensiuni, taverni shi ristauranti, băhceadz, njits livădz sh lilici arădăpsiti mushat. Tuti aesti suntu seamni c ă va s -a ibă un yinitor bun. Pirmithlu ali Moscopole easti ghini cunuscut: tricu, tu eta XVII, di la ună hoară di picurari la un c ă s ă b ă iu băna tut ma multu zănătceadz, shi, ma multu, părmăteftsă shi cărvănari, tsi adra ligătura anamisa di Vinitii shi locurli acătsati di ea di mardzina di Adriatică sh Polea. [••■] Tu mesea a etiljei XVIII, dupu cum dzăc atselj tsi nyrăpsiră shi urdinară tu atsel kiro, Moscopolea eara doilu c ă s ă b ă dupu Polea, ti numirlu di oaminj sh ti mushuteatsă, tu partea evropeană ditu Amirăriljea Otomană. Ari ma multi luyurseri ti numirlu a oaminjlor tsi băna tu aestu c ă s ă b ă sh-tuti zburăscu ti dzăts di njilj di oaminj. [••■]Limba ti emburlăki, ti băsearică sh ti cultură eara gărtseasca, ama cama multsălj oaminj ditu c ă s ă b ă eara Armănj.

*[dupu aspărdzerli ditu 1769 sh 1788] Căsăbălu nu s-m ută altă oară shi kirearea ti Moscopole fu un amintaticu ti căsăbadzlji Bituli, Crushuva,Căsturu, Clisura shi, cam a alargu, Beshli (Viena), Buda, Pesta, sh ti căsăbadzlji ditu Banatu shi Transilvania.

1 Cumată ditu cartea Destinatsia Avdela 2012,i năpoi tu yinitoru, 2013, fr. 75 - 78.

Armâneashti Mirela Sima Biolan.

©Mariana Bara.

FISHA 35

II . Băgats oară

a) Moscopolea eara doilu c ă s ă b ă dupu Poleab) tu mesea a etiljei XVIII - tu mesi di eta XVIII

Dzătsemu armăneashti:Yani easti treilu tu frats, paturlu tu sots ca boie, tsintsirlu oaspi, shasirlu arada etc. Mara easti doaua tu surări, treia tu soatsă, patra, tsintsira oaspită.Viniră treilji sots, treili soatsă; paturlji sots, paturli soatsă;

tsintsirlji sots, tsintsirli feati dzatsirlji sots, dzatsili featiyinghitslji sots, yinghitsli soatsă

III . Lexiconlu

Aflats zborlu uidisitu ditu cutarlu galbinu:

a) Vini sh unu .•■•.. ali Cristină (ali Cristini).

b) Cola cu Cristina nă •■•... la mirmintsă, tu cipitlu a unui .•■•.. aripidinosu.

c) Ună sh ună dapoaia s ’ampărtsa •••...: nastănga dutsea cătă Perivoli.

d) Trei lucri iesu tu miydani ti Avdela: Protlu- rolu di simasii tu isturii; doilu - hoara

deadi multsâ oaminj ti anami; .•■•.. - multsâ arâirâ cu kirolu alargu di .•■•...

e) Rollu tsi-lu avu Aminciu fu că putu totna s ’aibă dininti calea .•■•..Ipiru sh Thissalii.

f) Caterina, — ...paplu fu dascalu

ohtu calea câsâbalu iu anamisa di hoarăcusurinu treilu dusiră

IV. Căftats ma multi

Agiutatu di niscăntsâ sots, di East European Trade Council sh di ambasadili a doauâloru vâsilii, Bucureshti, Londra, Paul Michael Beza adrâ, tu Cirisharu 1998, the British Romanian Chamber o f Commerce - Sutsata di Emburlăki Britanică Romănă, a curi Prezidentu tu pana s’trapsi ditu tuti thesili publitsi, tu Cirisharu 2007. Tutnâoarâ, fu epitropu al the Princess Margarita o f Romania Trust, lumakea britanica a Fundatsiljei Principesa Margareta ali Romănii sh epitropu a Fundatsiljei ti Băsearica Ortodoxă Romănă di Londra, tutu pan’ tu Cirisharu 2007.Tu 2004, George Beza, fendi alu Paul, fu durusitu cu una placa comemorativa la biroulu a lui di ma ninti di Ierusalim, adrat tu 1941 cu andruparea a SOE - Special Operations Executive.Paul urdina multu ti emburlakea a lui tu Avstrii, Ungarii, Cehoslovakii sh deapoa Cehia sh Slovakia, Romanii, Văryârii, Polonii sh Gartsii sh tu Iugoslavia sh vasiliili tsi s’arupsira di aesta. Tu 2015 ascoasi una noaua carti, Armanjli tu Romanii tu eta XX (tu limba romana).

(fr. 160 - 161 ditu Destinatsia Avdela 2012)

©Mariana Bara.

FISHA 36

SORIN ANAGNOSTE

I. Adyivâsits

Exodlu

Cipită di gilitu tu amiră rii Cu numă sh-cu isturii Vrutu s-adrats deftura oarăamiră riaCanda nu v-angrica isturia. Andreptsă ti alumta cu ză manea

Mintimenlu

Tu patridha ali inimâ gionli amirâ cumândusea fâr' di gaileadz,Shi ca s-veadâ tutâ dunjeaua giuneatsa a luish-alâxi mintea, asparsi irinea ...sh-ankisi tu polimu pimtu di trei sots avuts:

Alâsă mu amiră ria s -n â află mu eleftheria.Mintea alâsă truplusuflitlu alâsă muntilishi câdzumu tu catacom bă .Canâ nu mata shtii di noi tora sh dunjeaua nâ mutreashti ca unâ mileti-muzeu.Tora nâ undzimu cu ashkeri di stihii tsi tu scutidi cosu hlamburi.

Egoulu, Pirifanjea sh-Frixea. Ama, azvimtu sh-avinatu fudzi cu hlambura mâryitâ shi aruptâ s-aflâ altâ patridhâ deadunu cu trei sots ducunjari: Tâpineatsa, Pistea shi.Nâdia.

Cara

Cara vrearea a noastă s-nu eara un gavranu tu noapti Cara vrearea a noastă s-nu eara cumăreaua loată pi ascumta Cara vrearea a noastă s-nu nă angrica doiljii Cara vrearea a noastă s-nidzea sh-ninti sh-nu mash nâpoi Cara s-nu earamu mash noi doiljii shi s-eara sh Dumidză .atumtsea vahi va nâ vreamu.

©Mariana Bara.

FISHA 36

II . Lexiconlu

1. Definits:

cipită : .............. ; g ilitu :..........................................

ga ileadz:............................................. ; mâryitâ: .......................

cumă reaua:.................................................prota / deftura oară

2. Adrats frazi cu aesti zboară:

amiră ria mileti

irinea patridhâ cara undzimu

pirifanjea angrica______

Ti urneki: Dupu polimu yini irinea.

III . N ica unâ poemă

Paplu fu unu Rolling Stone

O, papu, iu fudzishi acshi ayonjea?Nu ts-avdzâiu tuti pirmithili Nu tsi ascultaiu tutâ anamea. Unu omutsi alină muntsâlji di nafoară sh di nuntruama tsi totna anveatsâ

Tsi sh-alasă anj tu ahapsi sh la canaluama s-toarnă cu pistea nivâtâmatâTsi zburashti ma multi limbi xeaniama prâxeashti tu armâneashti Tsi lucreadzâ ca unu câni ama bâneadză ca unu Domnu Tsi fu avinatu di patru ori ta s-adară casi di tsinsi ori Tsi ti-anveatsă nămuzea, tinjia shi zborluSiyura iasti un Rolling Stone.

©Mariana Bara.

FISHA 37

SIRMA GUCI

I. Adyivâsits

Cadi frândza

Ore cadi frăndza, cadi frăndza Dado, lea dado di l’alunu

Ore cadi frăndza, cadi frăndza Dado, lea dado di l’alunu

Sh-mini calea ni-u dipunu Sh-mini dzeana ni-u dipunu

Ore ni-u dipunu, ni-u dipunu Lea dado, lea dado, nvirinatu Ore ni-u dipunu, ni-u dipunu Lea dado, lea dado, nvirinatu

Cu suflitlu nfărmăcatu Cu suflitlu nfărmăcatu

Ore di trei dzăli, di trei dzăli Dado, lea dado, li dipunu

Ore di trei dzăli, di trei dzăli Dado, lea dado, li dipunu

Ma cu vruta nu-ni mi adunu Ma cu vruta nu-ni mi adunu

Ore să-ni mi adunu, lea să-ni mi adunu

Lea dado, lea dado, să-i dzăcu tsiva Ore să-ni mi adunu, lea să-ni mi

adunuLea dado, lea dado, să-i dzăcu tsiva

Că-ni mi doari inima Că-ni mi doari inima

Ore cadi frăndza, cadi frăndza Dado, lea dado di la alunu

Ore cadi frăndza, cadi frăndza Dado, lea dado di la alunu

Sh-mini valea ni-u dipunu Sh-mini dzeana ni-u dipunu.

Njiclu Am irărushi

(Cul indu)

Ia sculats crishtinj sculats, culinda di n-ascultats

tu parei n-adunam, sh-vinim di va culindam

Betleem a s ’aminta nai ma scumpu Amira

nai ma scumpu Amirarushi, njic shi-msheat cat un minghiushi !

Ama candu s-aminta, tut plamsi tut suschira

Sta-Maria lahtarsi, sh-atumtsea palacarsi:' ' - Asunats gargaricili,

ta s -asp ara pricili, batets tampani sh-fluiari s -fuga aralili pi-amari,

s -fuga aralili pi api s -d oarma njiclu tu-arihati !

Gargaricli asunara sh-tampanjili halat adrara

sh-njiclu a nostu Amirarushi, njic shi-msheat cat un minghiush,

cu fatsa alba di lapti, sh-gura di cireashi coapti

ashi durnji tu isihii, tu-a somnului vasalii !

Ia sculats crishtinji sculats culinda di nă-u-ascultats ,

tu parei n-adunam sh-vinim ta - s va culindam,

pareia di cilimeanji, va oara TRA MULTSA ANJI, di ghineatsa s -avets parti, sh-Anlu Nou cu sanatati !

©Mariana Bara.

FISHA 37

II . Adrats m uabeti

A n k i s i t s di l a z b o a r ă l i a l i S i r m ă :

NB: transcrieri fapti di Angela losif ,youtube

III . Anyrăpsimu

1. Ascultats sh anyrăpsits unu cănticu adrattu di Sirma Guci, tsi vă ariseashti.2. Mutrits anyrăpsearea sh adrats comentarii sh andriptări aclo iu lipseashti:

Ocljii a li dadi

Am un pui,ma pana tora nu vidzui ahtari mushuteatsa !

Iasti a meu,sh-nu pot sa-l dizlichescu dit a meali bratsa.

Ghini vinishi tu bana mea, lutseafir bun,avearea mea

puilu-a li dadi !Inji ti mutrescu sh-gura ta,

canda va sa-nji dzaca tsiva... sh-milii-nji cadi!

Nani nani...nani nani tu nanushi lunjina meau,

s-ina somnul di la ushi lishor ca peana di neau..

Aesti zboara-nji li dzatsea tu cafi dzau dada mea

sh-cu tsi harau, cu tsi harau-nji mi mutrea ca ochi ti mini mashi avea

sh-di vrearea mea s-tucheau !Sh-somnul inji mi lua di mana

sa-nji mi priimna pana la steali, vahi videam pi ST.Maria,sh-aradeau

budzali a meali...Dapoaia somnul inji mi lua

sh-tu dishtiptata-nji mi turna iara impadi

pi bratsa caldi io shideam, sh-candu ditu isi mi dishtiptamu

iara videamu... ochilji a li dadi !

Mearili s’ ti voi Angâtan la lumaki

S’nu s’frângâ! Pomlu - sâ shtits

Câ-i a meu.

©Mariana Bara.

FISHA 38

MIHAIL BOIAGI

I . Adyivâsits

- Doamnâ aveci verunâ odâ trâ lasare?- Amu, doamne, iu vreci di inante i di napoi ?

- Tut' unâ. Spuneci nji unâ.- Ursici me rogu pânu disupra. Ia unâ m ushatâ odâ, cu unâ cabinetâ,

amendaole suntu forte lunjinoase.

- Este shternutlu bunu?- Ahtantu bunu shi curatu, câtu poate si hibâ tru citate. Au aveci unâ measâ,

unâ lajie, shi shase scamne. Icido mesu aveci csarshâhi late.

- Câtu caftaci trâ aistâ odâ?- Cumu vreci si u acafi, doamne, cu trei meshi, i cu unu mesu?

- Cu septimanâ.- Trei flurinte tru septimanâ.

- Nu e dure unu taliru?- No, doamne, eu vern’ oarâ nu loai ma pucinu di câtu caftai tora.

- Vâ dao dicara dao flurinte. Nji se pare câ uzmikeara va si nji steargâ papucile.- Lipseashte si u facâ. Icido demaneafâ va si vâ aducâ unâ ligene cu apâ freshcâ

trâ lare.

- Indrezeci u, pânu atuncea me ducu si nji aducu lugurile, shi tr ’ oarâ va si hiu auce. Cumu se cljam a aista socake?- Se cljam â Karntner StraBe.

S t r a n j e a n u f a c e o m lu .

A gomarlui se aurâ si poartâ lemne shi cara fudzi di la domnusu se duce in padure, shi aflâ unâ kele di leu,

u lja di se inveashte tru ia shi incipu si asparâ alante prâvzi. Fuzea dicara di fricâ shi oaminjlji shi prâvzile câ lu cenea trâ leu.

Ma cara se sculâ unu m are vintu di lji csulâ kelea shi lji se spuserâ urecljile, atuncea tuci curundarâ cu puleane

shi csumâzi di lji umflarâ sumarlu, tra si shtibâ câ este gumaru shi nu aslanu.

©Mariana Bara.

FISHA 38

I I . Adrats m uabeti

1. Iu s’fatsi dialoglu anyrâpsitu di Boiagi?2. Anamsia di cari?3. Zboarâli tuti li akicâsitu?4. Comentats anyrâpsearea.

I I I . Lexiconlu

Ufilisits zboarâli ditu cutarlu galbinu tu frazi:

ursits yilie flurie huzmikeara luyurii stranjiprâvdzâ pâleanu udâ paputsâ

1. Cu u n â .............. ancupârâ unâ vândaki di lilici.2. Ca t s i ............... tsâ au hari?3. A estu ...............u ari balconea stri sucaki.4. Ti m utrishi t u .... anda ti kiptinashi?5. Aestu câsâbâ ari ...... ti tuti gekili.6. L o .............. di lu agudi tu pâltâri, ta s’lu avinâ di aua.7 ......................tu atselu di didindi udâ.

Angâtanu: tu cutarlu galbinu suntu zboarâli cu form a tsi u ufilismu azâ.

III . N ica unâ carti

- Unâ carti di la Nusha!- Aleaze!

“Soarile avea multu scapitatâ, cando ajunsemu Hamburgu; forte me bucurai si hiu acia, câ vrtosu dureamu si vedu Elba; ma lipsea si amu arevdare pânu alatâ zuâ dem aneafâ, mumâ mea era curm atâ; shi tr ’acea ma cinâmu shi nî culcâmu. Eu nu durnjii di acutotalui, minduirea a unei cale pre apâ me cenu dishteptatu, [...] shi tru aistâ pucinâ zamane ci durnjii nu me injisamu altâ, ma furtunâ shi catriguranzire; ma inante nu plicâmu ma catrâ zace sâci demanea^a shi intrâmu nu tru m are catrigu di cumu n j’ u minduiamu, ma tru unâ njicâ barcâ cu unâ panzâ, tru care bagarâ kea noastrâ cu unâ extrea faptâ mashinâ care u cljemâmu varca. Nu avui sperare si vedu civa ci se aparâ icâ si hiu arucatu pre verunâ insulâ ermâ, ca Robinsonlu, câ era cama m ushatâ zamane, shi nu era ceva vintu, ma dicutotalui serinu: câ caijaflji furâ forsici: oarâ d’ oarâ si avuzeascâ, câ panzile dicutotalui nu lâ ajuta, shi cu tu t’ acea fecemu patru sâci pre cale.”

©Mariana Bara.

FISHA 39

TOMA ENACHE

I. Adyivâsits

Mamati dada a meauă

Mama easti ună inimă frămt ă Un suflit ţi s-dinică Un pul’iu di neauă,

Ună icoană iu s-încl’ină unu cilimean.Frămtu ş-dinicat cilimeanlu

S-faţ i om mari.Omlu şeadi pi dzănucl’i dininti di icoană.

Mama easti moaşi Ş-auşeaticlu ună peană tu vimtu.

Doi nicuchiri

Aladz ş-tini prit mini cum alagă cilimeanlu ţi earam

ş-budza ţă cripă şi işiră dit ea băşeri...

şi mintea chitrusi ti aţea ca s-bubuchiseşti tini înveastă

cu stulia a tauă di eti.Canda noi ţi him?

Doi nicuchiri limnusiţ tu chirolu ţi treaţi.

Carcaletlu9

Tută avearea a meauă easti un carcaleţ.

Ini căft ă luna ni-eara greu s-nu u-aprochi căftarea

Ma di atumţea luna chiru, dusi şi maş un carcaleţ arsari tu ţer

şi căntă ta s-u aducă aminti luna.

(ditu vol. Picurarlu a ideilor, 2004)

©Mariana Bara.

FISHA 39

II . Lexiconlu

2. Umplets locurli goali cu zborlu uidisitu:Dininti d i ....... shidzu unu ficiuricu.Tsi arcoari, ......................dipu.Nveasta noauâ a r i .....di unâ etâ.Nj crip â ............... d i ................

IV. N ica unâ poemă

Adrats nali frazi cu zboarăli angrushati:___________________________

AHAPSEA A LI MINTI

Iţi minduitâ easti unâ arcari pi cruţi,Unâ pideapsâ ti unâ am ărtie veacl’e.

Caplu a meu aruptu di moarti sta spindzuratu di banâ şi di murmintu;

tu iţi idee easti unu vampiru şi unu anyilu. Lipseaşti maşi telea di avârliga s-u tal’e

şi s-fudz... vahi va ti tihiseşti tu pirmithi,

vahi tu unâ lungâ agârşeari.Ia, aşi va s-agiundz avig 1 itoru

şi va s-badz oarâ ca vârnu s-nu scapâ şi s-da di-arşini mârata carafetâ.

Ma s-hii aviglitoru, taha tini nu va s-vedz cându va s-nedz priimnari.

S-nu ţiva di faţ lavă şi s-amini cu tufechea tu tini

câ va ti avdâ şi va ti ducâ s-ti vatâmâ. dipu pi gardulu ţi vrea s-lu-arsarâ.

Cumu anviţămu, cându moari unâ ANVIRINARI yini HARAUA sâ spunâ condoleanţi;

Aşi niheamâ câti niheamâ ahurhimu s-undzimu cu şcreta di moarti,

şi s-u vremu ş-nâ îngrupămu, ninti nâ mânâ, deapoea unâ idee

ş-tu soni, Noi.

1. Azburăts ti poemi sh câftats sinonimi ti zboarâli: cilimeanu, chitrusi, bubuchiseşti, stulia.Tsi easti „peană tu vimtu”?Tsi easti „limnusiţ tu chirolu ţi treaţi”?

©Mariana Bara.

FISHA 40

POETESI ARMÂNI

I. Adyivâsits

Zborlu armănescu easti ti poetesi, ti poets, unu punctu geometricu, loclu iu s ’astăvursescu lumea di unu kiro cu lumea di ază, easti atselu diamantu tsi va dizgrupari, easti ună entitati mplină di hari.Kira dzătsi cârvani di zboarâ, pâni di zboarâ, ploaia di zboarâ. Ea ninga u avdi vreava di zboarâ tu Pindu.Vrana dzătsi avigljitoru di zboarâ.Godi dzătsi foami di zboarâ.Prefti s’saturâ mash cu zboarâ, zboarăli aplo, di cara suntu dzăsi suntu poemi etimiMatilda s ’ciuduseashti cumu zboarâli s’ancurunâ.

Aua prindi s ’nă dinăsimu. Cătse?Ună poetesă ditu Arbinushii, Zhuliana/Zhulieta dzătsi c ă mash s ’avdă zboru armănescu sh va s ’shutsă caplu s ’veadă cari gri. Sh va lu tinjisească atselu nicunuscutu canda vrea lu avea soie. Cătse? Nj pari c ă tuts di noi avum aestă experientsă, cathiunu di noi avu aestă entipusi, anda imnă calea iuva sh avdi zboru armănescu.

Ama aestă entipusi u avemu sh anda adyivăsimu unlu di nai ma vecljili texti armăneshtsă. Easti zborlu di T etraglossonlu , lexiconlu cu frazi ti muabeti tipusitu di Daniil di Moscopoli.

mârtsa sh njercurea s ’coshi tra s ’hii nviscutu,

gioia sh vinirea sh sămbăta s ’adunj zaeree tră tutu meslu.

Poetesili sh poetslji u adară azburarea simbolică, shcurtă, andreaptă tu frăndză di carti, tu arada tsi u ankisi prota Belimace. Easti, făr’di altă, ună cali iu s ’adună tuts. Kira Mantsu, anda featsi antologhia Noi, p oets lji a populiloru njits (2007), angrică aestă ligătură anamisa di tuts poetslji armănj: dorlu ti limbă, ama nu unu doru ca ti tsiva dusu, kirutu, agărshitu, tsi unu doru ti ună yii limbă. Cumu s ’nu hibă yii, ama ari poets sh poetesi tsi u tinjisescu? Ama cătu yii?Ti atsea cathi zboru gritu, avdzătu, adyivăsitu tu limba armănească easti unu poemu.U dzăsi Toma Enache tu filmu, cathi zboru armănescu easti unu pirmithu.

Poetslji sh poetesili, ca preftsă sh ca prifteasi di zămani, tu unu templu a limbăljei, ascotu zborlu ta s ’ulu videmu, să lu cunushtemu. S ’nă ncljinămu, s ’mitănjusimu, ca tu băsearică.

Ti aestă furnjii, Florentina Costea adară tu Facebook di ndoi anj ună huzmeti epifanică, ascoati tu miydani unu căti unu, cathi dzuuă, căti unu zboru armănescu. Ea fatsi aestă huzmeti canda dishcljidi cathi tahina firida a suflitlui s ’intră soarli, vreava di pulj tu frăndză, s ’ahurhimu dzuua apufusits.

Aura Pasha (mărtată Shapera) - faptă la

anul 1975 Custantsa, băneadză tora New

York.Publică Zboară fără Boatsi (tu Rivista

ti Litiratură shi Studii Armâni, Tomlu X),

1998, deapoa cartea Nica, Scopia, 1999.

Ari publicată tu Grailu Armănescu, Bana

Armănească, Deshteptarea.

©Mariana Bara.

FISHA 40

II . Băgats oară

1 . Mutrits cutarlu galbinu ditu prota frandzâ.2 . Adrats unâ câftari tu internetu, tu alti c â r t s â sh andridzets lista cu

poetesili armâni.3 . Ti cathiunâ di eali andridzets unâ fishi.

I II . Anyrăpsits

a . unu shcurtu e seu cu te m a tsi va u alidzets, ashi cumu u aflats la poetesili armâni tsi li avets adyivâsitâ:

i) vreareaii) ti ficiuritsiii) kiroluiv) hoara di zâmani , a d e ts e tcv) yisluvi) b an a

b. unâ minduiari mardzina di unâ p o e m â tsi vâ ariseashti (prota anyrâpsit s -u p o e m a ) ;

c . unu caduru ti p o e t e s a tsi vâ arisi c a m a multu, cu urneki di poemi.

IV. Apridutsets

A.Aflats unâ poemâ tsi vâ lo hari tu kirolu ditu soni sh apridutsets-u tu engleză / altâ limbă tsi cunushtets.Aflats, yixits, dizvâlits tsi amintâ sh tsi keari poema.

B .___________________________________________________________________________________Apridutsets armâneashti unâ poemâ / cânticu ditu englezâ tsi vâ lo hari tu kirolu ditu soni.Aflats, aspunets tsi armânis sh tsi keari poema

C.Videts niscânti poemi anyrâpsiti di Sofia Zguri armâneashti sh deapoa apridusi tu italianâ. Cari vâ arisescu? Adrats muabeti anamisa di voi.

©Mariana Bara.